ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

تعاليم حيات بخش اسلام اصيل ترين، زيباترين و عميق ترين آگاهى ها و شناخت ها را به پيروان خود مى دهد. تعاليمى كه به فرموده امام هشتم (ع) اگر شرق يا غرب برويد از اين معارف نخواهيد يافت؛ معارفى كه در پرتو آيات قرآن كريم و معارف نبوى و علوى، هر انسان پاك ضميرى را مجذوب خود مى سازد و راه و رسم بهترزيستن را مى آموزد. از اين رو، آشنايى با معارف قرآن كريم و سيره اخلاقى و رفتارى نبوى و علوى آن بندگان صالح و برگزيده خدا كه «الگوى كمال» هستند، هم ضرورى و هم شيرين و دلنشين است.

آينه اى برداشته ايم تا به تماشاى «معارف زيباى قرآن» و «جمال و كمال معارف محمدى (ص) و علوى» بنشينيم.

عطر دل انگيز معارف قرآن و وجود پيامبر (ص) و اميرالمؤمنين (ع) از خلال آيات قرآن و سخنان آن دو الگوى كامل به مشام جانمان مى رسد. هر چند بيش از چهارده قرن از نزول قرآن و آخرين فرستاده خدا و جانشين بر حقّش مى گذرد، ولى هنوز با تلاوت قرآن و مطالعه

ص: 12

زندگى و كلمات آن انسان هاى برتر و آينه هاى كمال، طراوت و شادابى معنويت را با همه وجود لمس مى كنيم.

آنچه پيش روى شماست گوشه اى از معارف قرآن كريم و سيره گفتارى و اخلاقى نبى مكرم اسلام (ص) و امير مؤمنان (ع) است كه توسط پژوهشگر ارجمند آقاى سيد حسين اسحاقى به رشته تحرير درآمده است. اميد است مورد استفاده زائرين قرار گيرد تا علاوه بر بهره مندى بيشتر از معارف زيارت، معرف و نماينده شايسته اى براى فرهنگ شيعى باشند.

انه ولى التوفيق

گروه اخلاق و اسرار

مركز تحقيقات حج

ص:13

ص: 14

درك كند و بشناسد. علت واقعى هر موجود، مقدم بر وجود اوست؛ از خودش به خودش نزديك تر است. (1)

از ديدگاه قرآن، غفلت، عامل اصلى بحران هويت است. اين كاستى سبب دور شدن انسان از هدف نهايى خلقت خويش و در نتيجه، گرايش به پوچى و بى هدفى مى شود. قرآن، خودفراموشى را نيز از عوامل بحران هويت مى داند كه در اثر خدافراموشى پديد مى آيد: «از آنانى نباشيد كه خدا را به فراموشى سپردند، در نتيجه خداوند نيز خودشان را از يادشان برده است». (2)

آگاهى از توانمندى ها و ظرفيت هاى وجودى خود، براى هدفمندى در زندگى بسيار مهم و از گام هاى نخستين است. اميرمؤمنان على (ع) مى فرمايد: «در شگفتم از كسى كه در جست وجوى گمشده اش برمى آيد و حال آنكه «خود» را گم كرده است و به جست وجوى آن برنمى آيد».(3)

بنابراين، شناخت نفس، از راه هاى هويت يابى است.

جوانى، نعمتى الهى است كه بايد از آن، به بهترين شكل بهره برداريم تا هنگام بازخواست، پاسخى در خور پيشگاه خداوند داشته باشيم كه هر ذره اى را حسابى است.

در فرهنگ غنى اسلام، يكى از راه هاى حفظ دين، آگاهى و علم

ص: 15

معرفى شده است. امام على (ع)، به طور ويژه، به جوانان سفارش مى كند كه دين خود را با كسب آگاهى و دانش حفظ كنند و در رهنمودى به اولياى جوانان مى فرمايد:

عَلِّمُوا صِبْيانَكُمْ ما ينْفَعُهُمُ اللهُ بِهِ لا يغْلِبُ عَلَيهِمُ المُرْجِئَةُ بِرَأيها.(1)

به بچه هايتان چيزى را آموزش دهيد كه خداوند به وسيله آن، سودى به آنها برساند تا اينكه گروه مرجئه (2)و منحرفان فكرى با نظريه هاى خود بر آنها چيره نشوند.

فرصت ها مانند ابرها در حركتند و جوانى نيز چنين است. پس جوان عاقل، كسى است كه از هر فرصتى براى حركت، توشه بردارد: «

فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيرِ فَانَّها تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ

»؛ (3)«فرصت همچون ابرها مى گذرد، پس فرصت هاى نيك را دريابيد».

جوانان همواره بايد توجه داشته باشند كه نعمت جوانى از سرچشمه هاى خير و بركت است و بسيار زود مى گذرد. امام على (ع) مى فرمايد: «

ما أقْرَبَ الدُّنْيا مِنَ الذّهابِ و الشَّيبَ مِنَ الشَّبابِ

» (4)؛ «دنيا چقدر نزديك رفتن و پيرى چقدر نزديك جوانى است».

ص: 16

بسيار پيش مى آيد كه جوان پيش از آنكه براى زندگى خود برنامه ريزى كند، جوانى را از دست مى دهد و زمانى به خود مى آيد كه غبار پيرى بر چهره اش نشسته است. پس بايد لحظه هاى جوانى را غنيمت شمرد و چه بسيارند كسانى كه اين گوهر را به رايگان مى فروشند. امام على (ع) مى فرمايد:

شَيئانِ لا يعْرِفُ فَضْلَهُما إلّا مَنْ فَقَدَهُما الشَّبابُ وَ الْعافِيةُ.(1)

دو چيز است كه كسى به ارزش آن پى نبرد مگر كسى كه آن را از دست دهد؛ جوانى و سلامت.

بى گمان آدمى براى تهذيب و تربيت، به برنامه نياز دارد و چه برنامه اى جامع تر و كامل تر از آموزه هاى دين مبين اسلام كه مى تواند تمام استعدادهاى آدمى را شكوفا ساخته و او را به كمال و تعالى رهنمون شود.

مجموعه پيش رو، قطره اى از آموزه هاى نورانى اسلام، برگرفته از متون دينى است كه بخش هايى از آن، در گذشته در قالب مقاله هايى در مركز پژوهش هاى اسلامى صدا و سيما چاپ شده است و اينك مجالى دست داده است كه با تكميل مباحث، آن را ره توشه جوانان خداگرا و اخلاق مدار سازيم. باشد كه نورانيت اين آموزه ها، روزى به كارمان آيد كه: يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ* إِلَّا مَنْ أَتَى اللهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ

ص: 17

ص:18

ص: 19

جهان آفرينش، عجايب و شگفتى هاى بسيارى دارد كه آدمى را در صُنع نقاش هستى مبهوت مى سازد. از آن همه، نمونه هايى برگزيده ايم تا بار ديگر در آن نيك بنگريم و درس توحيد بگيريم.

شب و روز (1)

ص: 20

و جان است. قرآن كريم روز و شب را از رحمت هاى الهى مى شمارد و مى فرمايد:

وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيلَ وَ النَّهَارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (قصص: 73)

از رحمت الهى اين است كه براى شما شب و روز قرار داد تا از يك سو در آن آرامش پيدا كنيد و از سوى ديگر براى بهره گيرى از فضل خداوند بكوشيد و شايد شكر نعمت او را به جا آوريد.

آدمى در پرتو خواب و آسايش شبانگاهى، نشاط و توان دوباره مى يابد. بنابر آنچه در قرآن آمده، به يقين، خواب از نشانه هاى بزرگ حكمت الهى است:

وَ مِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ ابْتِغَاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ (روم: 23)

و از نشانه هاى الهى، خواب شما در شب و روز است و تلاش و كوشش تان براى بهره گيرى از فضل پروردگار؛ به درستى كه در اين امور، نشانه هايى است براى آنان كه گوش شنوا دارند.

شب، زمينه تكامل و رشد معنوى انسان را فراهم مى آورد. آنان كه نداى قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا را به گوش جان شنيده اند و با رمز و راز آن آشنايند، قدر آن را مى شناسند.

ص: 21

ص: 22

ص: 23

آيا آفرينش اين كره آتشين كه از انرژى آن بهره مى بريم و ابر و باران به بركت آن پديد مى آيد، با اشعه ماوراء بنفش آن ميكروب ها از بين مى رود و با تأثير آن بر سردى و گرمى هوا باد توليد مى شود، نشان از تدبير خالق آن ندارد؟ خالق بى مانندى كه خود نيز در قرآن مجيد از اين نعمت بزرگ ياد مى كند و مى فرمايد: وَ جَعَلْنَا سِرَاجاً وَهَّاجاً «و چراغى روشن و حرارت بخش آفريديم». (نبأ: 13)

باشد كه چشمان بيدار و بيناى ما در پرتو انوار درخشان خورشيد هستى، نور خالق آن را ناديده نينگارد كه جز اين، نهايت

است!

ص: 24

آب هاى شيرين و گوارا، از آب شور پديد مى آيد. يك چهارم كره زمين، خشكى است و سه چهارم ديگر را درياهاى شور تشكيل مى دهد و باران هاى شيرين از اين آب هاى شور است. چه كسى آب درياها را تقطير مى كند و براى گياهان و جانوران و انسان ها آب شيرين تأمين مى كند؟

خورشيد كه هزاران بار از كره زمين بزرگ تر است، آب درياها را گرم مى كند، آب بخار مى شود، بالا مى رود و تبديل به ابر مى شود و از بارش آن، رودها جارى و جوى ها روان مى گردد، زمين زنده مى شود و ديباى سبز بر تن مى كند و فرش سبزينه مى گستراند. بخش ديگرى از باران در زمين نفوذ مى كند و سفره هاى زيرزمينى را سيراب مى سازد.

آيا ماده ناتوان و ناآگاه، مى تواند اين گردش منظم را اداره كند؟

ص: 25

تا بدانجا رفت كه: أُولئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُ؛ «مانند حيوان، بلكه از آن هم پست تر شدند». (اعراف: 179)

قرآن مجيد انسان را با توجه به فطرت خداشناس او به داورى مى خواند و مى فرمايد:

كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْوَاتاً فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (بقره: 28)

به راستى حقيقت حيات چيست؟ در پاسخ فقط مى توان گفت حيات وزن، حجم و مكان ندارد. مرده و زنده از نظر وزن و حجم يكسانند، ولى حقيقت هستى در علم بارى تعالى نهان است. زنده، زاينده و پديدآورنده است، اما مرده نه مى زايد و نه پديد مى آورد. حيات را حيات آفرينى است كه هميشه بوده و هست. اوست آفريننده دانش، قدرت، حكمت و اراده و مهر و محبت. ناگفته پيداست كه تنها چنين موجود مستقلى مى تواند پديد آورنده حيات باشد و او همان نور مطلق، حى مطلق و يكتاى هستى آفرين است، فتبارك الله احسن الخالقين.

ص: 26

از ديدگاه روان شناسى، حالت هاى مختلف چشم، بيمارى و تندرستى فرد را بازمى گويد. چشم هم درون و هم بيرون را مى بيند. وقتى با چشم به چيزى مى نگريم، از ظاهرش آگاه مى شويم، ولى وقتى به چشم كسى نگاه مى كنيم، از درونش با خبر مى شويم. چشم، دوستى و دشمنى را نشان مى دهد و بيننده را از نيت شوم يا خير صاحب آن آگاه مى سازد. چشم از رضايت و خشم و نيز از قوت و ضعف خبر مى دهد و از آسودگى و دلهره پرده برمى دارد. از اميد و نااميدى مى گويد، درستى و نادرستى را روشن مى سازد، از راستگويى و دروغگويى و از سيرى و گرسنگى فرد حكايت مى كند.

قاضى تيزبين، از چشم متهم نكته هاى فراوانى به دست مى آورد و بازپرس، پاسخ بسيارى از پرسش هاى خود را از چشم متهم مى گيرد و پليس با كليد چشم، رازهاى نهفته در دل مظنون به جرم را مى گشايد و پزشك با دقت در وضعيت چشم، به نوع بيمارى انسان پى مى برد.

آيا تاكنون در ساختمان چشم خود دقت كرده ايد؟ سازندگان دوربين هاى فيلمبردارى، براى نشان دادن دقيق رنگ ها، بسيار كوشيده اند و رنج ها برده اند، ولى هنوز نتوانسته اند رنگ ها را چنان ثبت كنند كه چشم مى بيند.

چشم هاى افراد بشر هرچند از لحاظ برخى ويژگى هاى ظاهرى متفاوتند، از نظر ديد رنگ ها، تفاوتى با هم ندارند و همه چشم ها، همه رنگ ها را به يك گونه مى بينند!

ص: 27

دوربين هاى عكاسى در عكس بردارى از فاصله هاى دور و نزديك، تنظيم خاصى دارند تا وضوح رعايت شود، ولى چشم در سريع ترين حركت مى تواند دور و نزديك را واضح ببيند. چشم نه تنها در نور سفيد، بلكه در نور زرد، سرخ، بنفش و ... مى بيند، ولى دوربين هاى عكاسى از عكس بردارى در همه نورهاى رنگين ناتوانند و اين به دليل ناتوانى سازنده آنهاست. عدسى دوربين عكاسى با قدرت محدود خود، نشانه سازنده اى داناست، پس عدسى چشم با داشتن قدرتى نامحدود، از پديدآورنده اى بسيار داناتر و تواناتر سخن مى گويد. دوربين عكاسى همه چيز را معكوس مى بيند، بالا را پايين و ايستاده را واژگون مى بيند، ولى چشم ما همه چيز را همان گونه كه هست مى بيند. آيا به اين فكر كرده ايم كه آبى كه در چشمان ماست، چگونه در درجه هاى گوناگون دما، وضع خود را حفظ مى كند؛ در حرارت بالا تبخير نمى شود و در حرارت پايين يخ نمى بندد. چه قدرت عظيمى توانسته است برخلاف قانون طبيعت و مايعات، چنين آبگونى را ايجاد كند كه در حرارت هاى گوناگون وضع خود را حفظ كند؟!

ص: 28

قلب باز مى گردد. تيرگى رنگ آن به اين علت است كه در راه بازگشت، كثيفى ها، سم ها و گازهاى كربنيك را نيز جمع آورى مى كند. اين خون ها پيش از رسيدن به قلب، در حفره هاى شش ها ريخته مى شوند. شش ها نيز در اندك زمانى با يك انقباض و انبساط، خون آلوده را تصفيه و آن را شفاف و خالص مى سازند و آن را به قلب مى رسانند و مواد كثيف و گاز كربنيك را از مجراى دهان و بينى به وسيله بازدم خارج مى كنند.

شگفت آور است اگر بدانيم شُش ها، در هر 24 ساعت، نزديك به ده هزار ليتر خون را تصفيه مى كنند و به قلب مى رسانند. البته بدن آدمى به طور متوسط بيشتر از پنج يا شش ليتر خون ندارد، ولى بر اثر گردش مداوم و تصفيه پيوسته، در يك شبانه روز كار شش ها به تصفيه ده هزار ليتر خون مى رسد.

راستى اگر بنا باشد در جهان كارخانه اى تأسيس شود كه عمليات دهان، مرى، معده، روده، كبد، قلب، شش، كليه ها و ديگر عضوها را كه همه در حجمى بسيار كوچك قرار گرفته اند انجام دهد، به چه مقدار حجم و مساحت نياز دارد؟!

هر جا كه روم روى دل آراى تو بينم هر سو نگرم قامت رعناى تو بينم

در شمع و گل و بلبل و پروانه و گلزارمهر و مه و اختر، رخ زيباى تو بينم

مهر تو نه مهرى است كه از دل بتوان بردمن، خلق جهان، عاشق و شيداى تو بينم

مشتاق جمال تو نه تنها شده موسى كاندر دل هر ذره تمناى تو بينم

ص: 29

ذات تو چه مرموز و عجيب است و پر اسرارعالم همه را غرق تماشاى تو بينم

يك بيش نباشى و ندارى تو سرايى با اين همه هر جا نگرم جاى تو بينم (1)

ص: 30

هستى زيبا خيره مى سازد و عقل ها را به تحسين آفريدگار و خضوع در برابر او وامى دارد.

پيشوايان دين، همواره مى كوشيدند بشر را به رازها و ناگفته هاى آفرينش آگاه سازند تا از اين رهگذر، معرفت خدا را كه مهم ترين سرمايه بشر در زندگى است، نصيب آنان كنند.

امام صادق (ع) در توحيد مفضل مى فرمايد: فكر كن كه خداوند در هر برگى، رشته هايى مانند رگ هاى بدن از هر طرف كشيده و فايده ها و مصلحت هايى در آنها قرار داده است. اگر انسان بخواهد يكى از اين برگ ها را بسازد، در صورتى كه وسايل و اسباب كار هم داشته باشد، با تحمل زحمت ها و صرف وقت بسيار، از عهده ساختن يك برگ برنمى آيد، ولى خداوند حكيم در اندك وقتى، در فصل بهار آن قدر گل و برگ و درخت و سبزه و شكوفه پديد مى آورد كه وصف نمى توان كرد.

به راستى، هر صاحب دلى كه در موسم بهار به دامن صحرا و دشت بنگرد، با لحن اعجاب آميزى خواهد گفت: «چمن سبز جهان را چمن آرايى هست».

آدمى با آگاهى از اسرار گياهان به ويژه گل ها، در پيشگاه خداوند خاضع مى شود و آنگاه با ترنمى خوش چنين مى سرايد:

يار، بى پرده از در و ديواردر تجلى است يا اولى الابصار

شمع جويى و آفتاب بلندروز بس روشن و تو در شب تار

ص: 31

گر ز ظلمات خود رهى، بينى همه عالم مشارق الانوار

چشم بگشا به گلستان و ببين جلوه آب صاف در گل و خار

ز آب بيرنگ صد هزاران رنگ لاله و گل نگر در اين گلزار (1)

هاتف اصفهانى

ص: 32

اسرار و پوشيده هاى خود، آشكارى.

سوار درياى تو شدم و روز تو را گذراندم و نهرهاى تو را تعقيب كردم. پس شنيدم كه ابديت، با جزر و مدّ تو حرف مى زد و روزگاران، ميان تپه ها، غم هاى تو را مى سرود و زندگى، با مردم تو و در سراشيبى هاى تو، راز و نياز مى كرد.

اى زمين! بهار تو مرا بيدار كرد و به جنگل هايت برد؛ به آنجا كه نفس هاى تو مانند بخار بالا مى روند. تابستان تو، مرا در مزرعه هاى سرسبز نشاند؛ آنجا كه كوشش هاى تو به ثمره ها تبديل مى شوند. پاييز تو زودگذرى نعمت ها را به ياد من آورد و زمستان تو مرا به خوابگاه تو برد؛ آنجا كه پاكى تو مانند برف پراكنده مى شود. پس تو، معطر با بهارت، بخشنده با تابستانت، باصفا با پاييزت و پاك با زمستانت هستى.

*** اى زمين! چه قدر با گذشت هستى و تحمل و وقار تو چه قدر زياد است و چه قدر مهربان هستى بر فرزندان برگشته از حقيقت خود كه در خيال هاى خود گم شده اند.

ما كفر مى ورزيم و تو بركت مى دهى. ما مى آلاييم و تو تقديس مى كنى. ما سينه تو را زخمى مى كنيم و تو زخم هاى ما را با مرهم پر مى كنى.

ما در دل تو استخوان و جمجمه مى كاريم و تو از آن، سبزه و

ص: 33

درخت مى رويانى.

ما در تو جسدهاى بى جان به امانت مى گذاريم و تو بيابان هاى ما را از آب فراوان و خاك خود را از خوشه پر مى كنى.

ما چهره تو را با خون، رنگ مى كنيم و تو صورت هاى ما را با آب شست وشو مى دهى.

ما عنصرهاى تو را مى گيريم تا از آنها توپ ها و ابزارهاى ويران گر بسازيم و تو عنصرهاى ما را مى گيرى و از آن گُل ها و زنبق ها به وجود مى آورى.

چه قدر بردبارى تو گسترده است و چه اندازه آفريدگار تو زيبايت آفريد. تو نشانه بزرگ پروردگار و آيه دانش و حكمت و توانايى بى انتهاى او هستى. اى زمين، تو چه هستى و كه هستى؟(1)

ص: 34

پيشينيان شما را آفريد تا پرهيزكار شويد؛ آن كس كه زمين را بستر [راحت] شما قرار داده است.

پروردگار حكيم در اين آيه ها، براى آنكه پرستش بندگانش در پيشگاه خويش را با شناخت همراه سازد، از نعمت زمين كه آن را بسترى مناسب براى زندگى انسان ها قرار داده است، نام مى برد؛ «مركب راهوارى كه نيروى جاذبه اش به ما اجازه حركت و استراحت و ساختن خانه و تهيه باغ ها و زراعت ها و انواع وسايل زندگى را داده است.

واژه «فِراش» يا همان بستر استراحت كه در آيه شريفه آمده است، نه تنها مفهوم آرامش و آسودگى خاطر و استراحت را در بر دارد، گرم و نرم و معتدل بودن را نيز مى رساند».(1)

امام سجاد (ع) در تفسير اين آيه شريفه مى فرمايد:

خداوند زمين را مناسب طبع شما و موافق جسم شما قرار داد. آن را گرم و سوزان نساخت كه از حرارتش بسوزيد و چندان سرد نيافريد كه منجمد شويد. آن را آن قدر معطر و زننده قرار نداد كه بوى تند آن به مغز شما آسيب رساند و آن را بدبو نيافريد كه مايه هلاكت شما شود .... آرى، خداوند اين گونه زمين را بستر استراحت شما قرار داد.(2)

ص: 35

ص: 36

آسيب هاى جدّى به كره زمين مى رساندند و زندگى انسان ها را با خطرى همواره، روبه رو مى كردند. تنها بيست و يك درصد از هواى اطراف زمين، اكسيژن است. اگر اندازه اكسيژن موجود در هوا، به جاى بيست و يك درصد، پنجاه درصد مى بود، همه مواد سوختنى بر روى كره زمين، شعله ور مى شد و اگر جرقه اى به درختى در جنگل مى رسيد، همه جنگل به طور كامل مى سوخت. خوشبختانه غلظت هواى پيرامون زمين به اندازه اى است كه اشعه كيهانى موجود در فضا را تا ميزانى كه براى رشد و نموّ گياهان لازم است، به طرف زمين عبور مى دهد و همه ميكروب هاى زيان بار را در همان فضا از بين مى برد و ويتامين هاى مفيد را ايجاد مى كند. يا وجود بخارهاى گوناگونى كه در طى قرن ها از اعماق زمين برآمده و در هوا پخش شده است و بيشتر آنها هم گازهاى سمى هستند، آلودگى هواى پيرامون زمين را در پى نداشته است؛ زيرا وجود درياها و اقيانوس ها و جنگل ها و باران هاى سودمند، مانع از رخ دادن چنين پى آمد زيان بارى براى كره زمين شده است.(1)

ص: 37

به راستى، ثمره دقت و توجه به اين همه نشانه و آفريده هاى زيباى پروردگار، جز فروتنى و سپاس گزارى و حق شناسى از نعمت هاى بى پايان او نخواهد بود.

ص: 38

مى رفت يا ماسه هاى نرمى كه پاى انسان تا زانو در آن فرو مى نشست يا سنگ هاى تيز و خشنى بود كه پاى انسان با اندك راه رفتن كوفته و زخمى شد، قدر زمين، بيشتر شناخته مى شد.

فاصله زمين از خورشيد نه چندان كم است كه همه چيز در آن از شدت گرما بسوزد و نه چندان دور كه همه چيز از سرما بخشكد. فشار هوا بر كره زمين نه آن اندازه زياد است كه سبب خفگى آن شود و نه آن اندازه كم كه از هم متلاشى شود. جاذبه زمين نيز نه آن قدر زياد است كه استخوان ها را در هم بشكند و نه آن قدر كم است كه انسان با يك حركت از جا كنده و در فضا معلّق شود.

بدين ترتيب، زمين به اراده الهى، از هر نظر «ذَلُول» و رام و در تسخير انسان است تا انسان به ياد پروردگار بيفتد و بداند كه روزى به سوى او باز خواهد گشت؛ همان گونه كه در آيه شريفه به اين حقيقت اشاره شده است كه:

إِلَيهِ النُّشُورُ

؛ «و بازگشت همه به سوى اوست». (ملك: 15)

ص: 39

نگريستن به غذا، دقت و انديشيدن در ساختمان مواد غذايى و آثار حيات بخش آن در وجود انسان است كه به انديشيدن درباره قدرت آفريدگار هستى مى انجامد.

خداوند با اشاره به تأثير نزول باران هاى سودمند بر پيدايش فرآورده هاى غذايى، مى فرمايد أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبّاً؛ «ما آب فراوانى از آسمان فرو ريختيم». (عبس: 25)

آب، مهم ترين مايه حيات است كه به لطف پيوسته پروردگار، به فراوانى از آسمان فرو مى بارد و نهرها، چشمه ها و قنات ها را سيراب مى سازد كه:

اگر باران به كوهستان نباردبه سالى، دجله گردد خشك رودى

سعدى

بدين ترتيب، آدمى اهميت نظام بارش را درمى يابد و مى بيند كه چگونه آفتاب همواره بر سطح دريا مى تابد و ابر از آن برمى خيزد. ابر با وزش بادها به حركت درمى آيد و با دور شدن از سطح زمين و قرار گرفتن در منطقه سرد جوّى، به قطره هاى آب تبديل مى شود. بدين گونه، بارانى زلال و خالى از هرگونه آلودگى و املاح زيان بار و از آسمان فرو مى ريزد و جذب زمين و ريشه گياهان و درختان مى شود.

در آيه هاى بعد، خداوند با معرفى دو عامل ديگر پيدايش غذا مى فرمايد: ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقّاً* فَأَنْبَتْنَا فِيهَا حَبّاً؛ «سپس زمين را

ص: 40

از هم شكافتيم و دانه هاى فراوانى در آن رويانديم». (عبس: 26 و 27)

به عقيده بسيارى از مفسران، منظور اين آيه، شكافته شدن زمين با رويش جوانه هاى گياهان است. به راستى، اين از شگفتى ها است كه جوانه اى نرم و لطيف، خاك سخت را مى شكافد و گاه در كوهستان با عبور از لابه لاى صخره ها و گاه از از دل سنگ ها سر بر مى آورد.

در حقيقت، دانه هاى غذايى، مايه اصلى تغذيه انسان و بسيارى از حيوانات است. دانه هايى كه اگر رويش آنها بر اثر خشك سالى قطع شود، قحطى و گرسنگى جهان را فرا مى گيرد و زندگى دشوار مى شود.(1)

خالق و رازق زمين و زمان حافظ و ناصر مكين و مكان

آتش و آب و باد و خاك سكون همه در امر قدرتت بى چون

نام هاى بزرگ محترمت رهبر جود و نعمت و كرمت

سنايى

ص: 41

ى

ك آب آبيارى مى شوند و با اين وصف، پاره اى از آنها را بر پاره اى ديگر، در [رنگ و چگونگى] ميوه، برترى مى بخشيم. به راستى كه در اينها براى مردمى كه خرد خويش را به كار مى گيرند، نشانه هايى [روشن از تدبير آفريدگار هستى] است.

شيخ طبرسى در توضيح اين آيه شريفه مى نويسد:

در روى زمين، بخش هاى گوناگونى است كه در كنار يكديگرند. برخى از اين بخش ها به صورت كوهى سخت و فاقد آب و گياه و برخى نرم و آماده براى رويش دانه و گياه هستند. پاره اى نيز شوره زارند. اين، يكى از شگفتى ها و قدرت نمايى هاى پروردگار است كه قادر است بخش هاى گوناگون زمين را كه در كنار هم قرار دارند، خاصيت هاى گوناگون بخشد.

در ادامه آيه نيز اشاره شده است كه بر روى زمين، باغ هاى سرسبز و پرطراوتى از انگورها و كشتزارها و درختان خرمايى هست كه همه آنها با يك آب، آبيارى مى شوند و اين نيز شگفتى ديگرى از آفرينش و نشانه ديگرى از قدرت نمايى پروردگار است كه با آنكه همه آنها با يك آب آبيارى مى شوند و در يك زمين مى رويند و از يك هوا بهره مى برند، خداوند، پاره اى از آنها را از نظر مزه و رنگ و خواص، بر پاره اى ديگر برترى بخشيد. اين شگفتى ها و تنوع در ميوه ها،

ص: 42

نشانه قدرت آفريدگارى است كه هر كدام را بر اساس مصلحت و حكمت، به شكل هاى گوناگون پديد آورده است.(1)

آب در پاى ترنج و به و بادام روان همچو در زير درختان بهشتى انهار

عقل حيران شود از خوشه زرّين عنب فهم عاجز شود از حقه ياقوت انار

بندهاى رطب از نخل فرو آويزندنخل بندان قضا و قدر شيرين كار

سيب را هر طرفى داده طبيعت رنگى هم بر آن گونه كه گلگونه كند روى نگار

پاك و بى عيب خدايى كه به تقدير عزيزماه و خورشيد مسخّر كند و ليل و نهار

سعدى

ص: 43

گوشت و شيرش استفاده مى شود و هم از آن براى سوارى و باربرى بهره مى برند.

2. نيرومندترين و مقاوم ترين حيوان اهلى است كه مى تواند بار بسيارى حمل كند. همچنين هنگامى كه زانو زده است، اگر بار سنگينى بر او بگذارند، با يك حركت سريع برمى خيزد و روى پا مى ايستد، در حالى كه ديگر چهارپايان قدرت چنين كارى را ندارند.

3. توان تحمل تشنگى به مدت طولانى (نزديك به يك هفته تا ده روز) و گرسنگى شديد را دارد.

4. مى تواند هر روز مسافتى طولانى بپيمايد و از زمين هاى ناهموار و شنزارهاى سخت بگذرد كه به همين دليل، عرب ها آن را «كشتى بيابان ها» مى نامند.

5. بسيار كم خرج است و هرگونه رستنى و خار و خاشاكى را مى خورد.

6. در شرايط نامناسب جوّى، در توفان هاى سخت بيابان كه چشم و گوش هر جاندارى را كور و كر مى كند، با قابليت خاصى كه خداوند در پلك ها و گوش ها و بينى اش قرار داده است، مقاومت مى كند و به راه خود ادامه مى دهد.

7. با داشتن قدرت فيزيكى بالا، از رام ترين حيوانات است؛ به گونه اى كه يك كودك خردسال نيز مى تواند مهار يك قطار شتر را در

ص: 44

دست بگيرد و هر جا كه مى خواهد، ببرد.(1)

چندين هزار منظر زيبا بيافريدتا كيست كو نظر ز سر اعتبار كرد

سعدى

ص: 45

پيش از بعثت، ساعت ها در «جبل النّور» و «غار حرا» به عبادت مى پرداخت.(1)

زمين از تب لرزه آمد ستوه فرو كوفت بر دامنش ميخ كوه

جهان متفق بر الهيتش فرو مانده از كنه ماهيتش

سعدى

ص: 46

همچنين اى مفضّل! به روباه بنگر كه وقتى غذايى پيدا نكند، خود را به مردن مى زند و شكم خود را باد مى كند، به گونه اى كه پرنده ها خيال مى كنند او مرده است و چون براى خوردن او بر رويش مى نشينند، بى درنگ مى جهد و آنها را شكار مى كند. اى مفضّل! كيست كه روباه بى زبان را به اين حيله مجهز كرده است به جز كسى كه عهده دار روزى او شده است تا به اين وسيله و وسايل ديگر، روزى او را برساند. روباه حيوانى است كه از پرش و جهشى كه حيوانات درنده براى شكار دارند، عاجز است. به همين سبب، به چنين حيله و مكرى مجهز شده است تا گرسنه نماند.

اى مفضّل! چون خوك دريايى بخواهد پرنده اى را شكار كند، حيله اش اين است كه ماهى را مى گيرد و مى كشد و از هم بازش مى كند، به گونه اى كه روى آب پهن باشد. بعد خود را زير آن پنهان مى كند و آب را تكان مى دهد تا زير آن ديده نشود. وقتى مرغى روى لاشه آن ماهى مى نشيند تا آن را بخورد، ناگاه مى جهد و او را شكار مى كند. حال در اين حيله نگاه كن كه چگونه در طبع اين حيوان براى او قسمتى از مصلحت به وديعه گذاشته شده است».(1)

سعدى شيرازى در ستايش آفريدگارِ اين همه شگفتى مى گويد:

ص: 47

هيا كنِ روزى مار و موراگر چند بى دست و پايند و زور

چنان پهن، خوان كَرم گستردكه سيمرغ در قاف، قسمت خورد

لطيفِ كَرمگسترِ كارسازكه داراى خلق است و داناى راز

به درگاه لطف و بزرگيش بربزرگان نهاده بزرگى ز سر (1)

ص: 48

ايجاد شكل هاى بزرگ و كوچك در دست است كه عبارتند از: مثلث قائم الزاويه، مربع و مسدس. همان گونه كه ديده مى شود ساختمان حجره هاى زنبور عسل از روى روش چهارم، مسدس يا همان شش ضلعى منظم ساخته شده است و اين شكل براى استحكام بنا مناسب تر است.

چنين حجره اى با كمترين مواد ساختمانى، بيشترين جا را فراهم مى كند و براى زنبور عسل در استفاده كامل از يك سطح، به گونه اى كه هيچ قسمتى از آن هدر نرود يا گوشه هاى تنگ و تاريكى پيدا نكند، هيچ راهى بهتر از ساخت خانه هاى شش ضلعى با گوشه هاى مساوى نيست.

ص: 49

كنيم و مسافت هر بار رفتن را يك كيلومتر در نظر بگيريم، جمع مسافتى كه زنبورعسل براى به دست آوردن چهارصد گرم عسل مى پيمايد، دو برابر محيط كره زمين مى شود.

گفتنى است، عسل حدود هشتاد درصد قند دارد؛ قند طبيعى كه بدون كمترين زيان، جذب بدن و به سرعت داخل خون مى شود و به مصرف بافت ها و ماهيچه ها مى رسد. عسل منبع ويتامين هاى «آ»، «ب» و «ث» است و مواد معدنى و عطر مخصوصى دارد. عسل افزون بر اينكه به خوبى هضم مى شود، گوارش غذاهاى ديگر را نيز آسان مى كند. عسل آدمى را جوان نگاه مى دارد و مصرف مرتب و پيوسته آن، جسم و حافظه را تقويب مى كند. به همين جهت، فيثاغورث حكيم، به شاگردان خود توصيه مى كرد: تا مى توانيد، عسل و نان بخوريد. بقراط نيز گفته است: اگر مى خواهيد عمر طولانى كنيد، بايد عسل بخوريد.

مولانا با الهام از زندگى شگفت انگيز زنبور عسل، اين گونه سروده است:

گيرم اين وحى نبى گنجور نيست هم كم از وحى دلِ زنبور نيست

چون كه «اوحَى الرَّب الَى النَّحل» آمدست خانه وحى اش پر از حلوا شدست

او به نور وحى حق عزوجل كرد عالَم را پر از شمع و عسل

اينكه «كرَّمنا» ست (1)و بالا مى رودوحى اش از زنبور، كمتر كى بود

ص:50

ص: 51

ص:52

ص: 53

قرآن، كتاب زندگى است و آموزه هاى نورانى و انسان ساز آن، هديه اى است از جانب پروردگار براى تمام انسان ها در درازناى اعصار و امصار تا با نورانيت آن صحيفه جانشان را جلا دهند و ره به سلامت دنيا و سعادت عقبا سپارند.

ص: 54

تلاوت آن، تن كسانى كه از پروردگارشان پروا دارند، به لرزه درمى آيد و جسم و روح و ظاهر و باطن شان اثر مى پذيرد. خداوند اثرگذارى قرآن را تا آنجا مى داند كه كوه با آن همه استوارى و عظمت، در برابر آن تاب نمى آورد و متلاشى مى شود:

لَوْ أَنْزَلْنَا هذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَيتَهُ خَاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيةِ اللَّهِ وَ تِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يتَفَكَّرُونَ

(حشر: 21)

اگر اين قرآن را بر كوه نازل مى كرديم، آن را مى ديدى كه از ترس خدا خاشع و متلاشى شده است و اين مثال ها را براى مردم مى زنيم شايد بينديشند.

وقتى كوه با آن استوارى و شكوه مندى، در برابر عظمت قرآن تسليم مى شود، انسان با جثه كوچك و ناتوان خود، براى تسليم و خشوع و دريافت معارف شگفت انگيز آن، سزاوارتر است. (1)

بايد دانست كه اثرگذارى قرآن بر روح و جان آدمى شرايطى دارد:

نخست آنكه انسان پاكدل باشد. «يكى از متعالى ترين غرايز و احساسات هر انسانى، حس مذهبى و فطرت خداجويى اوست و سر و كار قرآن با اين حس شريف و برتر است».(2)

ص: 55

بنابراين، بايد فطرت و روان را براى فهم و درك معانى بلند قرآن پاك نگه داشت.

شرايط ديگر، توجه و دقت در پيام قرآن است. هر كسى اگر هنگام خواندن قرآن، به اين بينديشد كه قرآن، كلام محبوب و سخن طبيب حقيقى است، آنگاه در آيات قرآن تفكر و تعقل كند و به انذارها و بشارت ها و داستان هاى قرآن با ديده عبرت بنگرد، قلبش خاشع مى شود و معارف روح بخش اين كتاب آسمانى را به جان مى پذيرد.

شرط ديگر، رعايت آداب خواندن و شنيدن قرآن است. سكوت و دقت هنگام شنيدن و نيز خواندن با صداى نيكو و ترتيل، اثرگذارى قرآن را بيشتر مى كند؛ به ويژه تلاوت در خلوت و نيمه هاى شب با قلبى فارغ از دل مشغولى هاى دنيايى.

ص: 56

بر معارف صحيح و اعتقادات دينى استوار سازد، هرگز دچار بحران روانى نمى شود و ترس و ترديد، او را فرانمى گيرد. چنين انسانى در رويارويى با حوادث ناگوار، خود را نمى بازد؛ زيرا حوادث جهان را معلول نظام الهى و برخاسته از تدبير خداوند مى داند. پس روحيه خود را با توكل به خدا تقويت مى كند و هر حادثه تلخ و شيرينى را امتحان الهى مى پندارد. انسان موحد، سرنوشت خود را تنها در گذرگاه هاى طبيعى و مادى جهان نمى جويد و آن را به دست تدبير شخصى خود نمى سپارد، بلكه پديده هاى آفرينش را اسباب خدا مى داند. بدين ترتيب، عوامل افسردگى و نااميدى و اضطراب را خنثى مى كند تا در گرفتارى ها به بن بست نرسد. وى رنگ خدا را در سراسر زندگى مى بيند و با يارى جستن از او در همه مشكلات و گرفتارى ها، آرام مى گيرد. در قرآن آمده است:

هُوَ الَّذِى أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِى قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيزْدَادُوا إِيمَاناً مَعَ إِيمَانِهِمْ وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ كَانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً

(فتح: 4)

اوست كه بر دل هاى مؤمنان آرامش فرستاد تا پيوسته بر ايمان شان بيفزايد و لشكرهاى آسمان و زمين از آنِ خداست و خداوند، دانا و حكيم است.

ايجاد آرامش در دل مؤمنان، سنت الهى و وعده حتمى خداوند است. خداوند، آرامش را در نهاد مؤمنان راستين مى نهد تا در پرتو آن،

ص: 57

در برابر عوامل درونى و بيرونى اضطراب و افسردگى پايدارى ورزند. از اين حالت به «سكينه» تعبير شده است.

ص: 58

و دل بستگى به آنچه ندارد و اين است معناى «معيشت ضنك» (1) كه قرآن مجيد مى فرمايد:

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى* قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمَى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً* قَالَ كَذلِكَ أَتَتْكَ آيَاتُنَا فَنَسِيتَهَا وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسَى (طه: 124- 126)

همانا هر كه از ياد من روى بگرداند، برايش زندگى سخت خواهد بود و او را در روز قيامت، كور محشور مى كنيم. مى گويد: پروردگارا! چرا مرا كه بينا بوده ام، كور محشور كرده اى؟ خدا مى فرمايد: همان طور كه وقتى آيات ما به تو رسيد، فراموش كردى، تو نيز امروز فراموش شده اى.

چنان كه از اين آيه ها برمى آيد، يكى از آثار روگردانى از ياد حق، نابينايى در آخرت است. نابينايى كافران در آخرت تجسم فراموش كارى و خود را به فراموشى زدن در دنياست. كافران در دنيا، چشم دل را به روى حقايق و نشانه هاى خدا مى بندند و خدا را از ياد مى برند. خداوند نيز در قيامت آنها را فراموش مى كند و بينايى شان را مى گيرد و چون اعتراض مى كنند، پاسخ بالا را مى شنوند.(2) به قول سعدى:

هر كه امروز نبيند اثر قدرت اوغالب آن است كه فرداش نبيند ديدار

ص: 59

آگاهى از خويشتن

در قرآن آمده است:

بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ* وَ لَوْ أَلْقَى مَعَاذِيرَهُ

(قيامت: 14 و 15)

بلكه انسان خود بر [نيك و بد] خويش آگاه است هر چند [براى خود] عذرهايى بتراشد.

قرآن مجيد در آيات فراوانى به بيان روحيه ها و رفتارهاى انسان پرداخته است. از جمله مى فرمايد: «انسان بسيار ستمگر و قدرناشناس است».(1) و «هر گاه به انسان نعمتى دهيم، روى بگرداند و به تكبر گردن افرازد». (2)

در آيات قرآنى، به مناسبت هاى گوناگون، به صفات خوب و بد آدمى اشاره شده است. در آيه مورد بحث (3)، انسان هاى خوب و بد، همگى بر نيت و انگيزه هايشان آگاهند و خود را بهتر از هر كس مى شناسند؛ البته اين آگاهى، ذاتى است. در اين ميان، انسان هاى باتقوا به اين علم و آگاهى اعتراف مى كنند: «

انَا اعْلَمُ بِنَفْسى مِنْ غَيرى وَ رَبِّى اعْلَمُ بى مِنّى بِنَفْسى

» (4)؛ «من به خودم از هر كس آگاه ترم، خداوند به من از خودم آگاه تر».

ص: 60

در مقابل، انسان هاى گناه كار و گمراه، در پى انكار اين آگاهى برمى آيند و به عذرتراشى مى پردازند در حالى كه خود به موجه نبودن عذرهاى خويش واقفند.

آگاهى از نفس و اعمال خويشتن، از مواهب بزرگ خداوند به انسان است. با تكيه بر همين علم است كه علماى اخلاق سفارش مى كنند آدمى در پايان روز، با خويش خلوت كند و به حساب خوب و بدِ كردار خود برسد. در تنهايى، ديگر نيازى به عذرتراشى نيست و انسان مى تواند فارغ از هر بهانه اى، به واقعيت و انگيزه هاى كردار خويش بنگرد و خوب و بد آنها را ببيند. پس شايسته است انسان از عذرتراشى ها و ظاهرسازى هاى ناروا پرهيز كند و واقعيت نفس خود را در نظر بگيرد. او بايد با زيباسازى ظاهر، در آراستن باطنش نيز بكوشد و اگر باطن او زشت باشد و ظاهرش را زيبا جلوه كند، خداوند به زودى زشتى باطنش را آشكار خواهد كرد. امام صادق (ع) در اين باره مى فرمايد:

به چه كار كسى مى آيد [چه فايده اى دارد] كه خوبى اش را آشكار كند و بدى اش را بپوشاند؟ آيا اين طور نيست كه وقتى به خودش رجوع مى كند، مى داند كه چنين نيست؟ و خداى سبحان مى فرمايد: بلكه انسان بر نفس خويش آگاه است، به درستى كه اگر باطن اصلاح شد، ظاهرش نيز نيرومند مى شود.(1)

ص: 61

ص: 62

بديهى است كه آدمى در موارد بسيارى، با واگذارى كارها به خداوند و با انديشه كافى در عاقبت كارها، و شناخت دقيق خير و شر و حق و باطل مى تواند از چنين اشتباه مهلكى در امان بماند. حضرت على (ع) مى فرمايد:

فَكمْ مِنْ مُسْتَعْجِلٍ بِما انْ ادْرَكهُ وَدَّ انَّهُ لَمْ يدْرِكهُ

.(1)

بسا شتابنده براى چيزى كه اگر به آن دست يابد، دوست مى داشت كه [كاش] به آن دست نيافته بود.

ص: 63

كه دنيا را كشتزار آخرت يا تجارت خانه اولياى الهى و مانند آن معرفى كرده اند، از اين زاويه به دنيا نگريسته اند.

زاويه دوم، توجه به دنيا براى خود دنياست. در اين صورت، آدمى آن را جز بازيچه و سرگرمى نمى يابد. دنيا، از اين زوايه، لعب است؛ يعنى راه به مقصد و غايت حقيقى نمى برد. لعب، كارى است كه براى رسيدن به مقصدى خيالى و خالى از واقعيت انجام گيرد؛ و زندگى دنيا بدون غايت آخرت، لعب و سرابى بيش نيست. انسان هاى دنياگرا، همچون كودكان به بازى سرگرمند. فقط اسباب بازى ها تغيير يافته است. با چنين نگرشى، دنيا، لهو هم هست؛ زيرا شخص را به خود سرگرم كرده و از غايت حقيقى، يعنى آخرت بازداشته است. خداوند، آدمى را به اين امر توجه داده و فرموده است:

وَ يا قَوْمِ إِنِّى أَخَافُ عَلَيكُمْ يوْمَ التَّنَادِ

(انعام: 32)

زندگى دنيا جز بازى و سرگرمى نيست و خانه آخرت براى كسانى كه تقوا مى ورزند، بهتر است؛ آيا نمى انديشيد؟

زندگى دنيوى مراحلى دارد. نخستينِ آن، دوره بازى و كودكى است. در اين زمان، فكر و همت انسان صرف بازى مى شود. در دوره دوم، كه همزمان با نوجوانى است، در انسان، ميل به سرگرمى هاى گوناگون پديد مى آيد. پس از آن، دوران عشق به زيبايى و خودآرايى آغاز مى شود كه همان جوانى است. سپس دوران تفاخر فرامى رسد. در

ص: 64

اين دوره، حس جاه طلبى و مباهات انسان را به خود مشغول مى دارد. اين مرحله به مسابقه در افزودن ثروت و اولاد ختم مى شود: الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ (حديد: 20). در اين مرحله، روح ثروت اندوزى و جمع آورى اموال و رقابت با ديگران در انسان به وجود مى آيد و ميل به داشتن فرزندان متعدد در او افزايش مى يابد.

اين است ماهيت زندگى كسانى كه بهره مندى از دنيا را هدف نهايى خود قرار مى دهند.

ص: 65

را] دريافت مى كنند، هيچ سخنى بر زبان نمى آورند، جز اينكه همان دم [فرشته اى] مراقب و آماده [ثبت] آن است.

ترديدى نيست كه سخن از وجود فرشتگان محافظ، نوعى تلقين روانى بازدارنده براى انسان دارد. بدين معنا كه انسان، با احساس حضور دو فرشته در كنار خود، از آنان شرم مى كند و مرتكب گناه نمى شود. وجود آنان نيز تا حدودى از جرئت شيطان براى نزديك شدن به انسان مى كاهد.

نكته مهم اين است كه خداوند، فرشتگان را با صفت كرامت ستود تا انسان به ثبت دقيق اعمال خويش اطمينان يابد؛ زيرا كريم هرگز خيانت نمى ورزد و در عمل به وظيفه خويش امانت را رعايت مى كند. همچنين آنان را دانا و عالم به احوال روحى انسان معرفى مى كند و مى گويد در كار خويش، خبرگى و تخصص كافى دارند و از نيت انسان نيز آگاهند؛ زيرا خوبى و بدى عمل به نيت بستگى دارد. روش اينان در ثبت نيت ها نيز اين گونه است كه شخص حتى اگر كار نيك را اراده كند، ولى نتواند آن را انجام دهد، نيت خير را برايش ثبت مى كنند، ولى اگر قصد كار زشت كرد، ولى آن را مرتكب نشد، آن را نمى نويسند.

«آنان كار نيك را بى درنگ ثبت مى كنند، ولى در صورت مشاهده گناه، فرشته دست راست، به فرشته دست چپ مى گويد: در ثبت اين خلاف قدرى درنگ كن، شايد عمل نيكويى انجام دهد و آن را جبران كند يا توفيق توبه و استغفار يابد! او نيز تا هفت ساعت از نوشتن

ص: 66

خوددارى مى كند و اگر جبران نكرد يا توفيق توبه و استغفار نصيبش نشد، آن را ضبط مى كند». (1)

زيباتر از همه اينكه خداوند از روى لطف و عنايت به بنده مؤمن، گاهى ثبت برخى گناهان او را خود بر عهده مى گيرد و آن را حتى از فرشتگان نگهبان پنهان مى سازد. حضرت على (ع) در دعاى كميل به اين امر اشاره دارد:

وَ كُنْتَ انْتَ الرَّقِيبَ عَلَى مِنْ وَرائِهِم وَ الشّاهِدَ لِما خَفِى عَنْهُمْ وَ بِرَحْمَتِك اخْفَيتَهُ وَ بِفَضْلِك سَتَرْتَهُ

. پروردگارا! تو از پس آن فرشتگان، مراقب من هستى و [نيز] گواه آنچه از ايشان پنهان شده [است] كه با لطف و رحمت خويش آن را نهان ساختى و به فضلت آن را پوشاندى.

رندى حافظ نه گناهى است صعب پبا كرم پادشه عيب پوش

ص: 67

در عين حال مطمئن، بازخواست مى شود. در اين محكمه، اعضا و جوارح به شهادت گرفته مى شوند، اعمال تجسم مى يابند، زمين اخبار خود را ارائه مى كند و در مرحله اى، خداوند با نامه اعمال مردم ميان شان داورى مى كند و خطاب به آنان مى فرمايد: اين است نامه اعمال شما كه محتوايش حق و ثابت است و هيچ گونه دروغ و افترايى به آن راه ندارد و ما با اين سند گويا و معتبر، از شما بازجويى مى كنيم. شاهدان، اعمال شما را با امانت كامل نگه داشته اند و هر چه از شما فاش مى سازند، دقيق و مطابق واقع است.

بايد بدانيم كه «عمل انسان، ثابت و در بستر هستى محفوظ است و فرشتگان از آن رونوشت برمى دارند؛ رونوشتى موافق اصل. نه زيادتى در آن هست و نه كاستى. خداوند به فرشتگان و حافظان اعمال دستور داده است كه اعمال مردم را حفظ كنند؛ به مانند كتاب خطى كه به وسيله خط يا چاپ، نسخه بردارى و تكثير مى شود بى آنكه تغييرى در نسخه ها پديد آيد».(1)

حضرت على (ع) در اين باره مى فرمايد:

انَّ للّهِ مَلائكة ينْزلونَ فى كلِّ يومٍ يكتُبُونَ فيه اعْمالَ بنى آدَمَ. (2)

خداوند، فرشتگانى دارد كه هر روز از آسمان فرود مى آيند و اعمال بنى آدم را مى نويسند.

ص: 68

فرشتگانى كه نه تاريكى مانع نوشتن آنها مى شود و نه اعمال بشر از آنان مخفى مى ماند. از چيزى فروگذار نمى كنند و حتى نفس هايى را كه هنگام گناه و معصيت مى كشيدند، به طور دقيق ثبت مى كنند (1)؛ تاحدى كه مجرمان با ديدن نامه اعمال خود، از حيرت و شگفتى فرياد برمى آورند:

وَ وُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَ يَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَا لِهذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَ لَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَ وَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِراً وَ لَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً (كهف: 49)

اى واى بر ما! اين چه نوشته اى است كه هيچ كار كوچك و بزرگى نيست، مگر اينكه آن را ثبت كرده است.

ص: 69

پشيمانى از كرده خويش، به خدا ايمان آورد و به اصلاح گذشته خود و انجام اعمال صالح بپردازد؛ همان گونه كه در آيه اى ديگر به اين امر توجه مى دهد و مى فرمايد: «هر كس كه از كردار ناپسند خود توبه كند و به صلاح آيد، خداوند توبه او را مى پذيرد».(1)

حضرت اميرالمؤمنين على (ع) شرايطتوبه را اين گونه بيان مى كند:

براى توبه شش شرط است: اول، پشيمانى از اعمال گذشته؛ دوم، تصميم به ترك آنها براى هميشه؛ سوم، اداى حقوقى كه از مردم ضايع كرده است؛ چهارم، به جا آوردن واجباتى كه از او ترك شده است؛ پنجم، اندوه و پشيمانى از گذشته به حدى كه گوشت هاى حرام را ذوب كند؛ و ششم، چشاندن سختى عبادت به جسم خود، در عوض لذت گناهان گذشته. (2)

امام خمينى (قدس سره) در شرح اين حديث شريف، دو شرط اول را اركان توبه مى شمارد. به اين معنا كه اگر كسى پشيمان نشده و عزم بر ترك نگرفته باشد، توبه نكرده است و شرط سوم و چهارم را شرط قبولى توبه مى داند و دو شرط آخر را شرط كمال توبه معرفى مى كند كه اگر- آن دو شرط آخر- حاصل شد، آثار شرك و گناه از قلب توبه كننده

ص: 70

پاك مى شود و نفس وى از زشتى ها تصفيه مى گردد.(1)

بى شك، همين نوع از توبه است كه حكم كيميا دارد و به خواست خداى تعالى گناهان فرد به ثواب و نيكى تبديل مى شود. خداوند در كلام ديگرى از قرآن، ويژگى هاى توابين را بسيار زيبا و گويا به تصوير مى كشد كه در صورت رعايت آنها حتى اعمال ناپسند به حسنه تبديل مى شود:

إِلَّا مَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحاً فَأُولئِكَ يبَدِّلُ اللَّهُ سَيئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَ كَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً

(فرقان: 70)

مگر كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند. پس خداوند، گناهان چنين افرادى را به نيكى تبديل مى كند.

ص: 71

قرآن رابطه انسان با خدا را، پيوند رب و مربوبى، و قيومى و احاطه اى مى داند. در اين آيه، نوع ديگرى از رابطه آمده است كه آن همراهى است؛ بدين معنا كه خداوند با همه موجودات پيوسته همراه است و در هيچ زمان و مكانى از آنها جدا نيست: مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ؛ «و او با شماست هر جا كه باشيد». (حديد: 4)

البته مقصود از اين همراهى، نزديكى دو جسم به يكديگر نيست، بلكه مانند همراهى كالبد و روح است كه اتصال و نزديكى آنها، متفاوت با فضا و زمان و مانند آنهاست. حضرت على (ع) در تبيين اين همراهى مى فرمايد:

مَعَ كلِّ شَى ءٍ لابِمُقارَنَة وَ غَيرَ كلِّ شى ءٍ لابِمُزايلَة.(1)

او با همه چيز است، بدون پيوستگى و غير از همه چيز است، بدون گسيختگى.

نزديكى خدا به انسان، از شدت پيوستگى و نياز ما به او سرچشمه مى گيرد. اين همراهى، در فرهنگ و ادب عارفان و حكيمان در قالب تشبيه ها و تمثيل هاى گوناگونى نمود يافته است؛ از جمله: دريا و قطره هايش، گل و برگ هايش، جسم و سايه اش، دريا و امواجش، گل و عطر افشانى اش. (2) ولى هيچ يك از آنها نمى تواند به درستى بيانگر

ص: 72

نوع ارتباط خدا با جهان و انسان باشد و مثال قرآن كه خدا را نزديك تر از رگ گردن به انسان مى خواند، تنها براى تقريب ذهن است وگرنه قرب خدا از آن بالاتر و برتر است، هر چند مثالى رساتر از آن در محسوسات پيدا نمى شود. (1) صاحب الميزان، در اين باره عبارت ديگرى دارد كه قابل توجه است:

جمله وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ مى خواهد مقصود را با عبارتى ساده و همه فهم ادا كند وگرنه مسئله نزديكى خدا به انسان، مهم تر از اين و خداى سبحان، بزرگ تر ازآن است؛ چرا كه خداوند كسى است كه نفس آدمى را آفريده و آثارى براى آن قرار داده است. او بين انسان و نفسش و بين او و افعالش، واسطه و حتى از خود انسان به وى نزديك تر است و چون اين مطلب مهم و تصورش براى مردم دشوار است، آن را در حداقل عبارت ممكن بيان كرده است. (2)

با اين همه نزديكى و با توجه به فرموده امام راحل كه «عالم محضر خداست، در محضر خدا معصيت نكنيد»، آيا مى توان به گناهى روى آورد كه خداوند شاهد و ناظر آن نباشد؟

ص: 73

ص: 74

عمل را ناپسند مى شمارند؛ چنان كه اميرمؤمنان على (ع)، افراد خوش گفتار زشت كردار را نفرين مى كند:

لَعَنَ اللهُ الآمرينَ بِالْمَعرُوفِ التّارِكينَ لَهُ وَ النّاهِينَ عَنِ الْمُنكَرِ الْعامِلينَ بِهِ

.(1)

نفرين خدا بر آمران به معروفى كه خود ترك كننده معروف هستند و لعنت خدا بر ناهيان از منكر كه خود عاملان به آن هستند.

پيامبر اكرم (ص) در اين زمينه مى فرمايد:

شب معراج مردانى را ديدم كه مرتب لب هايشان را با قيچى آتشين مى بريدند و دوباره التيام مى يافت. از جبرئيل پرسيدم اينها چه كسانى هستند؟ پاسخ داد: اينان سخنرانان امت تو هستند كه مردم را به نيكى امر مى كردند و خويشتن را از ياد مى بردند و حال آنكه كتاب [قرآن] را تلاوت مى كردند.(2)

از من بگوى عالم تفسير گوى راگر در عمل نكوشى، نادان مفسرى

بار درخت علم ندانم مگر عمل با علم اگر عمل نكنى شاخ بى برى

هر علم را كه كار نبندى چه فايده؟چشم از براى آن بود آخر كه بنگرى

سعدى

ص: 75

ص: 76

ضمن گردش در زمين، با دنياى اطراف و سياست هاى حاكم بر جهان آگاه شوند و نيازمندى هاى زمان را درك كنند و از تجربه هاى ديگران بهره گيرند. هر چند امروزه تا حدودى رسانه هاى تصويرى وظيفه انتقال تجارب را بر عهده گرفته اند، مشاهده و لمس واقعيت ها از نزديك، بسيار تأثيرگذارتر است.

به هر روى، بايد دانست كه تاريخ گذشتگان درس هاى آموزنده اى براى آيندگان در بردارد و مردم مى توانند با بهره بردارى از آنها، از مسير زندگى صحيح آگاه شوند. (1)

البته مطالعه تاريخ اگر براى سرگرمى يا تفاخر به نياكان، پيشينه ملى و انگيزه هايى از اين دست نباشد، بسيار عبرت آموز است و پندها و آموزه هاى فراوانى براى خوانندگان دارد؛ همچنان كه قرآن كريم به اين مهم اشاره دارد: «در سرگذشت آنان [يوسف و برادرانش و ديگر اقوام]، عبرت ها و درس هايى براى خردمندان است». (2)

ص: 77

در پاسخ درودى بهتر از آن گوييد يا [دست كم] همان را باز گوييد كه خداوند بر هر چيز حسابگر است.

به دعا، ثنا و تعارفى كه كسى هنگام روبه روشدن با ديگرى بر زبان مى آورد، تحيت گفته مى شود. بى گمان، منظور از تحيت در آيه شريفه، هر نوع شادباش است كه سلام گفتن نمونه اى از آن است. (1) از امام باقر و امام صادق (عليهما السلام) نيز روايت است: «مراد از تحيت در آيه شريفه، سلام و ديگر كارهاى خير است». (2)

هدف آيه، بيان اين نكته است كه اگر به انسان مؤمن سلام و تحيتى داده شود، بايد نيكوتر و بهتر پاسخ دهد و يا دست كم مانند آن پاسخ گويد. پيامبر اكرم و امامان معصوم (عليهم السلام) به عنوان بهترين عمل كننده گان به رهنمودهاى قرآن، چنين اخلاقى داشتند. پيامبر اكرم (ص) در جواب شخصى كه به وى عرض كرد: «السلام عليك»، فرمود: «و عليك السلام و رحمة الله» و در جواب شخص ديگرى كه گفت: «السلام عليك و رحمة الله»، فرمود: «السلام عليك و رحمة الله و بركاته». (3)

روايت است كه يكى از كنيزان امام حسن (ع)، دسته گلى خوشبو به ايشان هديه كرد. حضرت به وى فرمود: تو را در راه خدا آزاد كرديم! شخصى پرسيد: آيا براى يك دسته گل، كنيزى را آزاد مى كنى؟ امام

ص: 78

فرمود: خداى تعالى به ما ادب آموخته و فرموده است: وَ إِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا ... و تحيتِ بهتر از يك دسته گل براى او، آزاد كردنش بود.(1)

خداوند در آيه اى خطاب به اسوه بشريت، محمد مصطفى (ص) مى فرمايد: «وقتى ايمان آورندگان به آيات ما نزد تو آيند، بگو: سلام عليكم.»(2) در آيه ديگر، مؤمنان را موظف مى كند كه به هنگام ورود به خانه اى، بر اهل خانه سلام كنند.(3)

ص: 79

وَ قَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَ لَا تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيماً* وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيراً (اسراء: 23 و 24)

و پروردگارت مقرر داشت كه جز او را نپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد. هرگاه هر دو يا يكى از آن دو، سالخورده شوند، كمترين اهانتى به آنها روا مدار. با ايشان درشتى مكن و با محبت و احترام سخن بگو. بال هاى تواضع خويش را در برابرشان از [روى] محبت و لطف بگستر و بگو: پروردگارا همان گونه كه مرا در خردى پرورش دادند، مشمول رحمت قرارشان ده.

اين آيه، پس از فرمان به عبادت خدا، به اهميت احسان به پدر و مادر تأكيد كرده است. بر اين پايه، نيكى به والدين، پس از عبادت خدا، از مهم ترين واجبات دينى است؛ چنان كه آزردن والدين، پس از شرك از بزرگ ترين گناهان محسوب مى شود. (1)

به كار بردن كلمه «اف» كه حالتى از انزجار، تنفر و نارضايتى است، به هنگام برخورد با پدر و مادر حرام است. همچنين «نَهْر» يعنى

ص: 80

رنجاندن و با داد و فرياد و درشتى سخن گفتن و نيز تكبر و ترك دعا در حق آنها حرام است. (1)

امام صادق (ع) فرمود: «اف گفتن، كمترين بى احترامى به والدين است و اگر خداى تعالى كمتر از اين را سراغ داشت، از آن نهى مى كرد».(2)

اگرچه احترام به پدر و مادر در هر زمان و شرايطى واجب است و اختصاص به موقعيت خاصى ندارد، بر رعايت احترام آنها در دوران پيرى شان تأكيد بيشترى شده است؛ زيرا در اين مرحله سخت و حساس زندگى، از فرزندان خود، بيش از پيش، توقع احترام، يارى و مددكارى دارند.(3)

پدر و مادر، فرزندان خود را سال ها با عشق در آغوش پرورده اند، از محبت سيراب ساخته اند و تأمين نيازها و رفاه آنها را بر خود مقدم داشته اند و حال كه از پا افتاده اند، بايد با محبت و احترام، به خدمت شان همت گماشت و با آنان از سر محبت و رحمت سخن گفت.

ص: 81

ص:82

ص: 83

ص: 84

بودم جوان كه گفت مرا پير و استادفرصت غنيمت است نبايد ز دست داد

سعدى

جوانى نعمتى زودگذر است و تباه ساختن آن، براى دوران پس از آن، اندوه و پشيمانى بر جاى مى گذارد. از پيامبر رحمت (ص) نقل است: «

تَرْك الْفُرَصِ غُصَصٌ

» (1)؛ «از دست دادن فرصت، اندوهبار است».

روزگار جوانى، بازگشت ناپذير است. از اين رو، بى توجهى به گذشت ساعت ها و روزهاى اين دوره روا نيست، بلكه آراستن لحظه هاى بى نظير آن به تلاش و فعاليت، آينده اى روشن و موفقت آميز به ارمغان خواهد آورد. رسول گرامى اسلام (ص) فرمود:

انَّ للّهِ مَلَك ينْزِلُ فِى كُلِّ لَيلَة وَ ينادِى يا ابْناءَ الْعِشْرينَ! جِدُّوا وَ اجْتَهدِوا.(2)

پروردگار فرشته اى دارد كه هر شب فرود مى آيد و بانگ مى زند: اى بيست ساله ها! تلاش و جديت كنيد.

جمله كه بينى همه دارد عوض وز عوضش هست ميسر غرض

آنچه ندارد عوض اى هوشيارعمر عزيز است، غنيمت شمار

شيخ بهايى

ص: 85

روزگار جوانى، در حقيقت نسيم رحمتى است كه بهره گيرى و قدردانى از آن، آثار ارزنده اى دارد. پس بر جوانان است كه پيام رسول الله (ص) را همواره به ياد داشته باشند كه فرمود:

انّ لِرَبِّكمْ فى أيامِ دَهْرِكمْ نَفَحاتٌ، الا فَتَعَرَّضُوا لَها.(1)

در ايام زندگى تان، نسيم هاى رحمتى مى وزد، مراقب باشيد كه خود را در معرض آن قرار دهيد.

گفت پيغمبر كه نفحت هاى حق اندرين ايام مى آرد سبَق

گوش و هُش داريد اين اوقات رادر رُباييد اين چنين نَفْحات را

نفحه آمد مر شما را ديد و رفت هر كه را مى خواست، جان بخشيد و رفت

نفحه ديگر رسي-- د، آگاه باش تا از اين هم وانمانى خواجه تاش

مولانا

در جوانى درى به روى جوانان گشوده مى شود كه چند صباحى بيش بر پاشنه نمى چرخد؛ چرا كه فقط جوان است كه مى تواند از اين درب با سرعت و دقت وارد و خارج شود. بنابراين، بايد در زمان خود با وارد شدن از اين در، از ذخيره هاى موجود بهره گرفت. رسول گرامى اسلام (ص) مى فرمايد:

مَنْ فُتِحَ لَهُ بابٌ مِنَ الْخَيرِ، فَلْينْتَهِزْهُ، فَإِنَّهُ لا يدرى مَتَى

ص: 86

ى

غْلَقُ عَنْه.(1)

هر كس درِ خير و نيكويى براى او گشوده شد، آن را غنيمت شمارد؛ چرا كه او نمى داند كى آن را بر او مى بندند.

رسول اكرم (ص) بيشتر مردم را در استفاده از عمر غافل مى داند. روش درست بهره گيرى از ساعت هاى زندگى، در نظر آن حضرت اين چنين است:

بدانيد كه مؤمن بين دو حَذَر در عمل است: بين اجلى كه گذشته است، نمى داند كه خداوند در آنچه مى كند؛ و بين اجلى كه باقى مانده است و نمى داند كه خداوند در آن چه حكم مى كند. پس بنده مؤمن بايد از نفس خويش براى خويش و از دنياى خويش براى آخرت خويش و در جوانى، قبل از پيرى و در زندگانى، قبل از مرگ بهره گيرد.(2)

گُهر وقت بدين خيرگى از دست مده آخر اين دُرّ گرانمايه بهايى دارد

پروين اعتصامى

ص: 87

مصيبت و سرچشمه هلاكت شمرده شده است. وصى رسول الله (ص) مى فرمايد: «

لِلْخائِبِ الآيس مَضَضُ الْهَلاك

» (1)؛ «براى محروم نااميد، تلخى و درد هلاكت است».

كوى نوميدى مرو، اميدهاست سوى تاريكى مرو، خورشيدهاست

مولانا

پيامبر اسلام (ص)، اميد را رحمت الهى مى داند و مى فرمايد: «اميد و آرزو، رحمتى است براى پيروان من. اگر اميد نمى بود، هيچ مادرى فرزند خود را شير نمى داد و هيچ باغبانى درختى را نمى نشاند»(2)

خداوند در قرآن، ضمن تأكيد بر نااميد نشدن از رحمت الهى، انسان هاى اميدوار را اين گونه مى ستايد:

قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلهُكُمْ إِلهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحاً وَ لَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً (كهف: 110)

پس هر كس به لقاى پروردگار خود اميد دارد، بايد به كار شايسته بپردازد و هيچ كس را در پرستش شريك نسازد.

پروردگار مهربان، افراد اميدوار را پرنشاط و مشمول رحمت الهى مى بيند: «آنان كه ايمان آورده و كسانى كه هجرت و در راه خدا جهاد كرده اند، به رحمت خدا اميدوارند و خداوند آمرزنده مهربان است».(3)

ص: 88

با نگاهى به آموزه هاى دينى درمى يابيم كه دنياى جوان متدين، بااميد زيبا است و پيشرفت او، مرهون ارج نهادن به اين «عطيه الهى» است.

ص: 89

رسول گرامى اسلام (ص)، در كلامى پربار، هوشمندان و خردمندان امت خود را چنين توصيه مى كند:

ارْبَعة تَلزَمُ كُلَّ ذى حِجىً وَ عَقْلٍ مِنْ امَّتِى: اسْتِماعُ الْعِلمِ وَ حِفظِهِ وَ نَشْرِهِ وَ الْعَمَلِ بِه. (1)

چهار چيز است كه هر باهوش و خردمندى از امت من، بايد به آن پاى بند باشد: شنيدن دانش و حفظ كردن و انتشار و عمل به آن.

امير مؤمنان على (ع) نيز در رهمنودى گران بار به جوانان مى فرمايد:

اولَى الاشْياء ان يتَعَلِّمَهَا الاحْداثُ، الَاشياءَ الَّتى اذا صارُوا رِجالًا احْتاجُوا الَيها.(2)

بهترين مطالبى كه شايسته است جوانان ياد بگيرند، چيزهايى است كه در بزرگ سالى مورد نيازشان باشد [و بتوانند در زندگى اجتماعى، از آن استفاده كنند].

ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى

بود پيدا بر اهل علم اسرارولى پوشيده گشت از چشم اغيار

ناصر خسرو

ص: 90

ص: 91

براى معاش خود كار مى كند كه در زندگى محتاج ديگران نباشد و از مردم بى نياز شود؛ با اين عمل در راه خدا قدم برمى دارد. اگر هم كار مى كند كه زندگى والدين ضعيف يا كودكان ناتوان را تأمين كند و از مردم بى نيازشان گرداند، باز در راه خدا مى رود. ولى اگر كار مى كند كه با درآمد خود بر تهى دستان مباهات كند و بر ثروت و دارايى خود بيفزايد، به راه شيطان رفته و از صراط حق منحرف شده است. (1)

جوانى كه به كار و كوشش اشتياق نشان نمى دهد و همواره روزها را به بطالت مى گذراند، نزد خدا جايگاهى ندارد: «

انّ الله يبغِضُ الشّابَّ الْفارِغَ» (2)

؛ «خداوند جوان بيكار را دوست نمى دارد».

حضرت موسى بن عمران، از خداوند پرسيد: پروردگارا، كدام يك از بندگانت نزد تو بيشتر مورد بغض و خشم است؟ فرمود: آنكه شب ها چون مردارى در بستر مى خوابد و روزها را به بيهودگى و تنبلى مى گذراند.(3)

تن آسايى و تنبلى دور كن بكوش و ز رنج تنت سور كن

كه اندر جهان گنج بى رنج نيست كسى را كه كاهل بود گنج نيست

فردوسى

ص: 92

حضرت محمد (ص) هرگاه به كسى برمى خورد كه نيرو و قوّتش مايه شگفتى مى شد، از اصحاب مى پرسيد: آيا حرفه و شغلى دارد؟ اگر پاسخ منفى مى شنيد، مى فرمود: از چشمم افتاد. (1)

گفت پيغمبر كه بر رزق اى فتى در فرو بسته است و بر در قفل ها

جنبش و آمد شدِ ما و اكتساب هست مفتاحى بر آن قفل و حجاب

بى كليد اين در گشادن راه نيست بى طلب نان سنت الله نيست

مولوى

ص: 93

اوج بندگى و طاعت، دوستى با خداست. پيامبر اكرم (ص) از آرزو و دعاى داوود (ع) چنين حكايت مى كند:

خداوندا! من از تو، دوستى تو را و دوستى كسى كه تو را دوست دارد و كارى كه مرا به دوستى تو مى رساند، مى خواهم.

خداوندا! دوستى خودت را براى من، از وجودم، خانواده ام و از نعمت هايى چون آب خنك محبوب تر قرار ده.(1)

اگر درِ دوستى گشوده شود، محبت دوسويه شكل مى گيرد. منادى رحمت و مودت، در كلامى از خالق مهربان، در اين باره چه زيبا مى فرمايد:

چون بنده اى ديدار مرا دوست بدارد، ديدارش را دوست مى دارم. اگر در خلوت يادم كند، در خلوت يادش مى كنم. چون در ميان گروهى يادم كند، در ميان گروهى بهتر يادش مى كنم. چون يك وجب نزديك تر شود، يك ذراع به او نزديك مى شوم و چون يك ذراع به من نزديك شود، يك باع [به اندازه دو بازوى انسان] به او نزديك مى شوم. (2)

نشانه دوستى و محبت، ياد محبوب است؛ به گونه اى كه همواره و

ص: 94

در همه حال، نام و ياد او در وجود آدمى نقش بندد: «

عَلامَة حُبِّ اللهِ تَعالى حُبُّ ذِكرِ الله

»(3) ؛ «نشانه دوستى خداى متعال، دوستى ذكر و ياد خداست».

حضرت محمد (ص) با مناجات و خلوت با خدا مأنوس بود و ديگران را نيز همواره به اين خلوت عطرآگين رهنمون مى ساخت.

گفت پيغمبر كه چون كوبى درى عاقبت زان در برون آيد سرى

چون نشينى بر سر كوى كسى عاقبت بينى تو هم روى كسى

مولوى

از پيامبر اكرم (ص) نقل شده است:

اذا احَبَّ احَدُكمْ انْ يحَدِّثَ رَبَّهُ فَلْيقْرَءِ القُرآنَ

. (4)

چون كسى از شما دوست بدارد كه با پروردگارش سخن بگويد، قرآن بخواند.

جوانى كه روزهايش را با ياد خدا مى گذراند و لذت مناجات و سخن گفتن با خدا را بر لذت هاى زودگذر ترجيح مى دهد، افزون بر تأثير روحانى، از پاداش بسيارى بهره مند خواهد شد. پيامبر مهربانى مى فرمايد:

ما مِن شابٍّ يدَعُ لِلّه الدُّنيا وَ لَهْوَها و اهرَمَ شَبابَهُ فِى طاعَة

ص:94

ص: 95

اللهُ الّا اعْطاهُ اللهُ اجْرَ اثْنَينِ وَ سَبْعِينَ صِدِّيقا

. (1)

جوانى كه به خاطر خدا از دنيا و سرگرمى هاى آن روى بگرداند و جوانى خويش را در طاعت پروردگار به پيرى رساند، خداوند به او پاداش هفتاد و دو صديق عطا فرمايد.

همچنين، در روايتى از رسول خدا (ص) مى خوانيم:

سَبْعَة يظَلِّلُهُمُ الله فى ظِلِّه يومَ لاظِلَّ الّاظِلُّهُ ... شابٌّ نَشَأَ فى عِبادَة اللهِ

. (2)

خداوند در رستاخيز هفت نفر را در زير سايه خود قرار خواهد داد ... جوانى كه جوانى اش را در عبادت خدا بگذراند.

ص: 96

مِنَ الذُّنُوب مَخافَة النّارِ

. (1)

در شگفتم از كسى كه از بيم درد، از غذا پرهيز مى كند؛ پس چگونه است كه از ترس آتش، از گناهان نمى پرهيزد.

ترك گناه و جهاد با نفس، جوان را فرشته خو مى كند؛ چنان كه رسول الله (ص) در كلامى راهگشا فرمود كه خداوند خطاب به جوانِ گريزان از شهوت هاى نفس، مى فرمايد:

ايهَا الشّابُّ التّارِكُ شَهْوَتَهُ فِى المُبْتَذِلِ شَبابَهُ! انْتَ عِنْدى كبَعضِ مَلائِكتى

. (2)

اى جوانى كه شهوت هاى خود را در راه من ترك گفته اى؛ شهوت هايى كه جوانى را به ابتذال مى كشاند، بدان كه تو در پيشگاه من، همانند بعضى از فرشتگانم هستى.

حساب رسى و دقت در رفتار، آدمى را در كنترل نفس و دورى از گناه، يارى مى دهد. رسول گرامى اسلام (ص) مى فرمايد:

حاسِبُوا انفُسَكم قَبْلَ ان تُحاسَبُوا وَ زِنوها قَبْلَ أنْ تُوزَنُوا وَ تَجَهَّزُوا لِلْعَرضِ الأَكبَرِ

. (3)

پيش از آنكه به حساب شما برسند، خود به حساب خويش

ص: 97

برسيد و قبل از آنكه مورد سنجش قرار گيريد، خويشتن را بسنجيد و خود را براى بزرگ ترين امتحان آماده سازيد.

زان روز بترس كاندرو پيداآيد همه كارهاى پنهانى

زان روز كه هول او بريزاندنور از مه و زآفتاب رخشانى

ناصر خسرو

آدمى همواره در محضر خداست. از اين رو، شايسته نيست گناه كوچك نيز از او سربزند؛ زيرا گناه هر چند كوچك است، در آن، نافرمانى خداست. پيامبر (ص) در هشدارى به اباذر، فرمود:

ى

ا اباذَرٍّ! لا تَنْظُرْ الَى صِغَرِ الخَطيئَة ولكنْ انْظُرْ الَى مَن عَصَيتَ

. (1)

اى اباذر، به كوچكى گناه نگاه مكن، بلكه به كسى بنگر كه او را نافرمانى كرده اى.

مرد بيمارى از مقابل پيامبر و اصحابش گذشت. بعضى از ياران، آن مرد را ديوانه خطاب كردند! رسول گرامى اسلام (ص) ضمن اشاره به بيمار بودن آن رهگذر، فرمود: «ديوانه آن مرد و زنى است كه جوانى خويش را در غير فرمان بردارى خدا، هدر داده باشد». (2)

آن حضرت با زشت شمردن گناه، دورى از گناه را جهاد در راه خدا دانسته است:

ص: 98

مَنْ صَبَر عَنْ مَعصية اللهِ فَهُوَ كَالْمُجاهِدِ فى سَبيلِ اللهِ

.(1)

كسى كه در برابر معصيت صبر كند، مانند مجاهد در راه خداست.

ايشان در كلامى ديگر مى فرمايد:

هر كس كار زشت يا موقعيتى كه به آن تمايل دارد، براى او پيش آيد و از ترس خدا از آن دورى گزيند، خداوند آتش را بر او حرام مى گرداند و او را از ترس بزرگ ايمن مى دارد و به وعده اى كه كتاب خدا به او داده، عمل خواهد كرد؛ آنجا كه فرموده است: وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ «كسى كه از مقام پروردگارش بترسد، دو بهشت دارد».(2)

ترك شهوت ها و لذت ها سخاست هر كه در شهوت فرو شد، برنخاست

اين سخا شاخى است از سرو بهشت واى او كز كف چنين شاخى بِهشت (3)

عروة الوثقى است اين ترك هوابركشد اين شاخ جان را بر سما

مولوى

ص: 99

و سلامت است. روزى حضرت محمد (ص) به ياران خود فرمود: آيا شما را از درد و درمان تان آگاه نكنم؟ گفتند: بگو يا رسول الله! فرمود: «دردتان گناه است و درمان تان استغفار».(1)

پيامبر خدا (ص) طلب آمرزش از خدا را، وسيله رهايى از آسيب هاى نافرمانى و رنج هاى گناه مى داند و جلاى دل را در گرو استغفار برمى شمارد و مى فرمايد:

انَّ لِلقُلوبِ صَدَأً كَصَدَأِ النُّحاسِ فَاجْلُوها بالإسْتِغفارِ

. (2)

دل ها نيز مانند مس زنگ مى گيرد، پس آن را با استغفار جلا دهيد.

بايد به سرعت از مسير خلاف حق بازگشت و سر بر آستان رحمت او ساييد. خداوند همگان را اين گونه به سوى خويش فرا مى خواند:

لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ (حديد: 16)

آيا وقت آن نرسيده است كه دل هاى مؤمنان به ياد خدا خاشع گردد.

اى كه مى گويى كه فردا، اين بدان كه به هر روزى كه مى آيد زمان

آن درختِ بَد جوان تر مى شودوين كَننده پير و مضطر مى شود

ص: 100

او جوان تر مى شود تو پيرترزود باش و روزگار خود مبر

سال بيگه گشت و وقت كشت نى جز سيه رويى فعلِ زشت نى

مولوى

هرچند توبه براى همه پسنديده است، ضرورت آن براى جوانان بيش از قشرهاى ديگر است. از پيامبر خدا (ص) نقل شده است: «

التَّوبة حَسَنٌ ولكنَّ فى الشَّبابِ احْسَنُ

»(1) ؛ «توبه نيكو، ولى در جوانى نيكوتر است».

رسول خدا (ص) از علاقه شديد خود به جوان پشيمان از گناه ياد مى كند و مى فرمايد:

ما فِى الدُّنيا شَى ءٌ احَبُّ الَى اللهِ عَزَّوجَلَّ مِنْ شابٍّ تائِبٍ.(2)

هيچ چيز در دنيا نزد پروردگار، دوست داشتنى تر از جوان توبه كار نيست.

پروردگار توبه پذير، آدميان را به ترك گناه و دورى از نافرمانى از خود، فراخوانده است. در اين ميان جوانان، مخاطبان اصلى اين پيغام الهى اند:

ى

ابْنَ آدَمَ! اجْتَنِبْ ما حَرَّمْتُ عَلَيك تكنْ مِنْ أوْرَعِ النّاسِ

. (3)

اى پسر آدم! از آنچه بر تو حرام كرده ام، دورى كن تا از پارساترين مردم باشى.

ص: 101

خنجر گناه، چشم دل را كور مى كند و اين كوردلى، به ناپاكى جسم و روح مى انجامد؛ همان گونه كه پيامبر فرمود: «

اذا خَبُثَ الْقَلبُ خَبُثَ الْجَسَدُ

» (1)؛ «هرگاه دل آدمى ناپاك شد، جسم نيز ناپاك مى شود».

جوانى از انصار، با عبدالله بن عباس نشست وبرخاست صميمانه داشت. ابن عباس به دليل تكريم بسيار اين جوان، مورد گلايه شخصى قرار گرفت. آن فرد از جوان بدگويى كرد و گفت: او شب ها به قبرستان مى رود و نبش قبر مى كند. ابن عباس شبى در تعقيب جوان، راهى قبرستان شد و از دور او را نظاره مى كرد تا اينكه ديد جوان وارد قبرى كه حفر كرده بود، شد و به ضجه و ناله پرداخت. آن جوان با خداى خود نجوا مى كرد و با صداى بلند از حوادث پس از مرگ، همچون تنهايى در قبر، رسوايى قيامت و عذاب دوزخ مى گفت و به شدت مى گريست. جوان پس از اين سخنان، از قبر خارج شد. ابن عباس بى درنگ به سوى او رفت و وى را در آغوش كشيد و گفت: «چه قبركَن خوبى هستى! گناهان خود را به خوبى نبش كردى و در پيشگاه خدا بدان اعتراف نمودى».(2)

امام سجاد (ع)، چگونگى مناجات با خدا را به بندگان توبه كار مى آموزد؛ آنگاه كه سر به سجده مى گذاشت و مى فرمود:

ص: 102

عُبَيدُك بِفِنَائِك، مِسْكينُك بِفِنائك، فَقيرُك بِفِنائِك سائِلُك بِفِنائِك

. (1)

بنده تو در آستانه توست، تهى دست تو در آستانه توست، گداى تو در آستانه توست، خواهنده از تو، در آستانه توست.

اين امام بزرگوار در سخنى ديگر مى فرمايد:

اى كه درماندگانى را كه در تاريكى دعا مى كنند مى پذيرى! اى زداينده سختى و بيمارى و گزند، مهمانان تو همگى گرد خانه تو خوابيده اند و تو نمى خوابى! اى يكتاى بى مانند، تو را مى خوانم چنان كه فرمان داده اى. الها و سرورا، تو را اطاعت كردم بنابر دستورها؛ و براى توست كه حجت خود را ظاهرسازى؛ مگر اينكه بر ما رحم كنى و عفو نمايى. پس فرمود: الها و سرورا، نيكى ها تو را خشنود مى سازد و گناهان ضررى به تو نمى زند. پس مرا ببخش و از من درگذر، از آن چيزهايى كه به تو ضرر نزده است.(2)

ص: 103

ص:104

ص: 105

ص: 106

را به كلى واگذاشت و كاملًا در آموزه هاى مذهبى درباره مسائل آخرت متمركز شد و همين امرِ تربيت نيز اروپا را سرانجام، زياده از حد غيرمسيحى كرد. توجه خاص اسلام به تربيت دنيوى، در قلمرو اسلام تربيت متوازنى به وجود آورد كه تركيب هم جنس و متعادلى بود از علايق دينى و دنيوى.

اين نكته، تربيت اسلامى را تربيتى معتدل كرد؛ تربيتى كه هدف آن ايجاد خلق و خويى بود كه مى خواست براى دنيا چنان باشد كه انگار در آن جاودانه است و براى آخرت چنان كه گويى در هر لحظه خواهد مرد. بدين گونه براى قومى كه مى خواهد يك «امت وسط» بماند، اعتدال بين جسم و جان، يك قانون اخلاقى است. (1)

استاد شهيد مرتضى مطهرى (قدس سره) نيز در اين باره مى نويسد:

برخوردارى از دنيا، مستلزم محروميت از آخرت نيست.

آنچه مستلزم محروميت از آخرت است، يك سلسله گناهان زندگى بربادده است، نه برخوردارى از يك زندگى سالم مرفه و تنعم به نعمت هاى پاكيزه و حلال خدا. همچنان كه چيزهايى كه موجب محروميت از دنياست، تقوا و عمل صالح و ذخيره اخروى داشتن نيست، يك سلسله عوامل ديگر

ص: 107

است. بسيارى از پيامبران، امامان، صالحان كه در خوبى آنها ترديدى نيست، كمال برخوردارى از نعمت هاى حلال دنيا را داشته اند.

حاصل سخن آنكه در اسلام نه رهبانيتى وجود دارد كه با غريزه انسان مخالف باشد و در جهت سركوب آن عمل كند و نه اباحه مطلق بدان راه دارد. از نظر اسلام، انسان بهنجار كسى است كه جسم و روح او در تعادل باشد و نيازهاى هر كدام ارضا شود. بنابراين، از نگاه آموزه هاى دينى هم فردى كه از هواى نفس پيروى كند، نابهنجار است و هم كسى كه خواسته هاى جسمانى خود را سركوب مى كند و فقط به برآوردن نيازهاى معنوى مى پردازد. از نظرگاه اسلام، گرايش هاى افراطى و تفريطى، با طبيعت و فطرت انسان مخالف و متضاد است و او را از رسيدن به كمال حقيقى باز مى دارد. با نگاهى به شخصيت پيامبر خدا (ص) درمى يابيم كه ايشان، هم نيروى شاداب روحى و هم طراوت فزاينده جسمانى را دارا بود؛ به گونه اى كه هم با صفا و خشوع كامل به عبادت حق مى پرداخت و هم در حدود شرع، از لذت هاى دنيوى بهره مى جست. به همين دليل، وجود مقدس آن حضرت، نماينده انسانى كامل و شخصيتى نمونه بود كه همه قواى جسمانى و روانى انسانى او متعادل بود.(1)

ص: 108

ص: 109

زمينه سعادت آنها را فراهم مى آورند. در كنار اين موضوع، نكته دقيق ترى نيز نهفته است و آن اينكه، در واقع، پيامبران چيزى به انسان نداده اند كه پيش تر در او نبوده است، بلكه آنان فقط سبب آشكارشدن ارزش هاى نهفته در نهاد آدمى شده اند. پيامبران مبعوث شده اند تا شيوه هاى دست يابى به سرچشمه هاى عظيم وجود آدميان را به آنها بياموزند. حاج ميرزا حبيب خراسانى مى گويد:

گوهر خود را هويدا كن كمال اين است و بس

خويش را در خويش پيدا كن كمال اين است و بس

دست قدرت خدا استعداد نيكى و خوشبختى را در نهاد آدمى گذارده است.

يكى از نويسندگان، درباره توانايى ها و قابليت هاى سرشار پنهان وجود آدمى مى نويسد: مى توان گفت:

در هر كس نيروى شگفت انگيزى وجود دارد كه من آن را قدرت آسمانى نام گذارى كرده ام ... كه مى تواند زندگى و هستى شخص را از جهت هاى مختلف روحى، معنوى، مادى، مالى و اجتماعى دگرگون سازد و وى را بر قله رفيع آزادگى و رستگارى و خوشبختى جاى دهد. اين نيرو در اختيار شماست كه با به خدمت گرفتن قدرت معنوى و ذاتى آن، قادر خواهيد شد مشكلات حيات خود را حل كنيد و جايگاه واقعى خويش را در زندگى به دست

ص: 110

آوريد و به رفاه و آرامش روحى و بى نيازى و بركت دست يابيد.(1)

پيامبران، نزديك ترين و مطمئن ترين شيوه شكوفايى آن همه استعدادهاى درونى را در اختيار انسان ها قرار دادند.

ص: 111

پروردگارا! كيست كه شيرينى محبتت را چشيد و جز تو كسى را خواست و آن كيست كه به مقام قرب تو انس يافت و لحظه اى از تو روى گردانيد.

گفتم خوشا هوايى كز باغ خلد خيزدگفتا خُنُك نسيمى كز كوى دلبر آيد

حافظ

اميرمؤمنان على (ع) در خطبه 218 نهج البلاغه، از لذت انس با خدا مى گويد:

پروردگارا، تو از هر انيسى براى دوستانت انيس ترى و از همه آنها براى كسانى كه به تو اعتماد كنند، براى كارگزارى آماده ترى. آنان را در باطن دلشان مشاهده مى كنى و ميزان بصيرت و معرفتشان را مى دانى. رازهاى آنان نزد تو آشكار است و دل هاى آنها در فراق تو بى تاب. اگر تنهايى سبب وحشت آنان شود، ياد تو مونسشان است و اگر سختى ها بر آنان فروريزد، به تو پناه مى برند.

مولوى وصف اين شور و عشق را چه زيبا به نظم در آورده است:

زهى عشق، زهى عشق كه ماراست، خداياچه نغزست و چه خوب است و چه زيباست، خدايا

از آن آب حيات است كه ما چرخ زنانيم نه از كفّ و نه از ناى و نه دف هاست، خدايا

ص: 112

چه گرميم! چه گرميم! از اين عشق چو خورشيدچه پنهان و چه پنهان و چه پيداست، خدايا

چو سيليم و چو جوييم، همه سوى تو پوييم كه منزلگه هر سيل به درياس-- ت، خدايا

در حكايات است كه خداى تعالى به حضرت ابراهيم (ع) اموال بسيار داده بود. فرشتگان گفتند: دوستى و عشق ابراهيم (ع) به خداوند، به جهت مال و نعمتى است كه پروردگار به او عطا فرموده است. خداوند براى آنكه به فرشتگان بنمايد حقيقت غير اين است، به جبرئيل دستور داد: برو در جايى كه ابراهيم بشنود، مرا ياد كن! جبرئيل برفت و وقتى كه ابراهيم (ع) نزد گوسفندان خود بود، بر بالاى تپه اى ايستاد و به آوازى خوش گفت: «

سُبّوحٌ قُدّوسٌ رَبُّ الملائِكة وَالرّوحِ

».(1)

چون ابراهيم (ع) اين آواز را شنيد، غرق در شور و شعف گرديد. نگاه كرد، شخصى را بر فراز تپه اى ديد. گفت: اى بنده خدا! نام محبوبم را يك بار ديگر بگو، ثلث گوسفندانم از آن تو. جبرئيل باز نام حق را بگفت. ابراهيم (ع) گفت: يك بار ديگر بگو و نصف گوسفندانم از آن تو. جبرئيل باز نام خدا را بر زبان جارى كرد.

حضرت ابراهيم (ع) كه در آن وقت از كثرت شور و عشق بى قرار

ص: 113

شده بود، گفت: اى بنده خدا همه گوسفندانم براى تو، اگر يك بار ديگر نام دوست مرا بر زبان آرى. جبرئيل باز بگفت. در اين هنگام ابراهيم (ع) گفت: بيا و همه گوسفندانم را برگير و برو.

جبرئيل گفت: اى ابراهيم! مرا حاجت به گوسفندان تو نيست، من جبرئيلم و حقا كه جاى آن داشت كه خدا تو را دوست خود گرداند؛ چرا كه در وفادارى، كاملى و در مرتبه دوستى، صادق(1)

ص: 114

شب ها پاهاى خود را براى عبادت جفت مى كنند. آيات قرآن را به آرامى و شمرده شمرده تلاوت مى كنند. با زمزمه آن آيات و دقت در معنى آنها، غمى عارفانه در دل خود مى كارند تا دردهايشان را بدين گونه درمان سازند. هر چه از زبان قرآن مى شنوند، مثل اين است كه به چشم مى بينند. هر گاه به آيه اى از آيه هاى رحمت مى رسند، بدان طمع مى بندند و قلبشان از شوق لبريز مى گردد و چون به آيه اى از آيه هاى قهر و غضب مى رسند، مانند آن است كه آهنگ بالا و پايين رفتن شعله هاى آتش دوزخ به گوششان مى رسد و از خداوند آزادى خويش را مى طلبند. آنها كه چنين شب زنده دارى مى كنند، روزها مردانى هستند اجتماعى، بردبار، دانا، نيك و پارسا. (1)

حافظا در كنج فقر و خلوت شب هاى تارتا بود وردت، دعا و درس، قرآن؛ غم مخور

از علامه طباطبايى (قدس سره) نقل است:

چون به نجف اشرف براى تحصيل مشرف شدم، به خاطر خويشاوندى كه با مرحوم آيت الله على قاضى داشتم، گاه گاهى به محضر ايشان شرفياب مى شدم.

تا اينكه [روزى] كنار درِ مدرسه اى ايستاده بودم كه مرحوم

ص: 115

قاضى از آنجا عبور مى كرد. چون به من رسيد، دست خود را روى شانه من گذارد و گفت: اى فرزند! دنيا مى خواهى، نماز شب بخوان و آخرت مى خواهى، نماز شب بخوان!(1)

شهيد مطهرى (قدس سره) درباره لذت سحرخيزى مى گويد:

ما يك سلسله لذت هاى معنوى داريم كه معنويت ما را بالا مى برد. براى كسى كه اهل تهجد و نماز شب مى باشد، اين عمل براى او لذت بخش است. آن لذتى كه يك نفر نماز شب خوان حقيقى و واقعى از نماز شب خودش مى برد، از آن «العفو» گفتن ها مى برد، هيچ وقت يك آدم عياش نمى برد. لذت آن نماز شب خوان، خيلى عميق تر، نيرومندتر و نشاطبخش تر است. (2)

سحر با باد مى گفتم حديث آرزومن--- دى خطاب آمد كه واثق شو به الطاف خداوندى

دعاى صبح و آه شب، كليد گنج مقصود است بدين راه و روش مى رو، كه با دلدار پيوندى

حافظ

ص: 116

ص: 117

مولاى متقيان على (ع) بارها در نهج البلاغه آدميان را به گوهر حلم رهنمون و ارزش والاى آن را يادآور شده است. آن حضرت فرمود:

اگر بردبار و اهل تحمل نيستى، [دست كم] شبيه بردباران باش؛ زيرا هر كس خود را شبيه گروهى كند، به زودى از آنان خواهد شد.(1)

و فرمود: «نخستين پاداش بردبارى و خويشتن دارى در برابر انسان هاى نادان، آن است كه مردم به يارى شخص بردبار برمى خيزند». (2)

همچنين، از آن حضرت در ستايش تحمل و بردبارى خويش، آمده است:

بسا آدم هايى كه از رشد فكرى بى بهره اند و از روى نادانى و اهانت با من روبه رو مى شوند، در حالى كه من كراهت دارم پاسخ شان را بدهم. آنها بر سفاهت و جهالت خود مى افزايند و من بر حلم و خويشتن دارى خويش. در اين هنگام مَثل من، مَثل آن عودى است كه هر چه بيشتر مى سوزد، بيشتر بوى خوشش ظاهر مى شود. (3)

سعدى در بيانى نغز و شيوا درباره حلم مى سرايد:

ص: 118

در خاك بيلَقان (1) برسيدم به عابدى گفتم مرا به تربيت، از جهل پاك كن

گفتا: برو چو خاك تحمل كن اى فقيه يا هر چه خوانده اى همه در زير خاك كن

ص: 119

در زندگى انسان ارزش هايى وجود دارد كه هرگز نبايد آنها را از دست داد. يكى از ارزنده ترين ارزش ها، اعتبار و آبروى انسان است. اگر از بين رفتن زندگى به منزله مرگ است، از دست دادن اعتبار و آبروى نيز به منزله پايان زندگى در جامعه است. از دست دادن مال، ناخوشايند است، ولى موجب سرافكندگى نمى شود؛ چون مى توان آن را جبران كرد، ولى اگر نيك نامى از دست برود، بازيافتن آن بسيار دشوار است.(1)

از عواملى كه سبب هتك آبرو مى شود، درخواست از مردم است. گرچه انسان ها به فراخور زندگى اجتماعى شان، از همكارى و هميارى ناگزيرند، خواهش و تمناى بى جا و غيرضرورى، به ويژه از كسانى كه ظرفيت لازم را ندارند، آبرو و اعتبار انسان را به خطر مى اندازد و چه بسا از ميان مى برد. از مولاى متقيان على (ع) در اين زمينه نقل است:

آبروى تو، همانند چيزى جامد است كه درخواست از ديگران، آن را قطره قطره [آب مى كند] و از بين مى برد. پس خوب بنگر كه آبرويت را نزد چه كسى مى نهى.(2)

و چه زيبا و نيكو سروده است صائب تبريزى:

دست طمع كه پيش كسان مى كنى درازپل بسته اى كه بگذرى از آبروى خويش

ص: 120

ص: 121

بودم امراى عرب را. پس به گوشه صحرايى به حاجتى برون رفته بودم، خاركنى را ديدم پشته فراهم آورده. گفتمش به مهمانى حاتم چرا نروى كه خلقى بر سماط او گرد آمده اند. گفت:

هر كه نان از عمل خويش خوردمنت حاتم طايى نبرد

من او را به همت و جوان مردى از خود برتر ديدم. (1)

حضرت اميرمؤمنان على (ع) در مورد ارزش والاى قناعت مى فرمايد: «

القناعَة مالٌ لاينفَدُ

»(2)؛ «قناعت، ثروتى بى پايان است».

البته منظور از قناعت اين نيست كه آدمى دست بر دست نهد و از هرگونه فعاليت و تكاپو بازايستد، بلكه مراد، آن است كه پاى توقع از حد توانايى خويش فراتر ننهد، بى جا و بى حساب نخواهد و خود را در رنج خواسته هاى نارسيدنى نيفكند.(3)

ص: 122

مراحل كه انسان را به بهشت و جوار حق برساند». (1)

آثار شگفت و مهم صدقه چندان است كه مؤمن خردمند، با هيچ بهانه اى، حتى فقر و نادارى از آن غفلت نمى كند. خداوند فرموده است:

إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِى عَنْكُمْ وَ لَا يرْضَى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ وَ إِنْ تَشْكُرُوا يرْضَهُ لَكُمْ وَ لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَينَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ

(طلاق: 7)

هر كس كه روزى او تنگ باشد، بايد از همان اندازه هم كه خدا به او داده است، انفاق كند. خداوند هيچ كس را بيش از آنچه به او داده است، مكلف نمى كند و خداوند پس از هر سختى، آسانى قرار مى دهد.

بايد دانست كه صدقه، موجب نادارى و نيازمندى نخواهد شد، بلكه رمز گشايش درب رحمت الهى است. سرور زاهدان و مهتر نيكوكاران، على (ع) مى فرمايد: «

اسْتَنزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَة

» (2)؛ «روزى را با دادن صدقه فرود آوريد».

همچنين مى فرمايد: «

سُوسُوا ايمانَكم بِالصَّدَقَة

»(3) ؛ «ايمان خود را با صدقه نگاه داريد».

خداوند، كريم تر از آن است كه از انفاق بندگان، بدون پاداش بى شمار بگذرد.

ص: 123

ص: 124

ص: 125

از بخشش باز ايستند، نعمت ها را از ايشان بستاند و ديگران را بدان مخصوص كند.(1)

امير مؤمنان (ع) به جابر فرمود:

آنكه نعمت خدا بر او بسيار بوَد، نياز مردمان به او بسيار بود. پس هر كه در آن نعمت ها براى خدا كار كند، خدا نعمت ها را براى وى پايدار كند و هركه آن را چنان كه واجب است به مصرف نرساند، نعمت او را ببرد و نيست گرداند.(2)

ص: 126

ص: 127

معصيت بكَند و پندگيرنده، پند پذيرد و بازدارنده، راه نافرمانى را بر بندگان بگيرد. خداوند، آمرزش خواستن را وسيله پيوسته داشتن روزى بر روزى خواران و سبب رحمت بر آفريدگان قرار داده و فرموده است: «از پروردگار خود آمرزش بخواهيد كه او فراوان آمرزنده است؛ باران را از آسمان بر شما پيوسته مى دارد و شما را به خواسته ها و فرزندان يارى مى دهد». (1)

پس خدا بيامرزد كسى را كه به پيش باز توبه رود و از گناهانش بخشش طلبد، پيش از آنكه مرگش برسد.(2)

ص: 128

كسى كه به خودپسندى و تكبر دچار است، خود را از ديگران برتر مى شمارد و به آنان اعتنا نمى كند. بازتاب اين خلق نكوهيده، تنهاماندن و پراكندگى مردم از اطراف اوست؛ چنان كه حضرت امير (ع) هشدار مى دهد: «

وَ لا وَحْدَة أَوْحَشُ مِنَ الْعُجبِ

» (1)؛ «هيچ تنهايى وحشتناك تر از خودبينى و غرور نيست».

خودپسندى، سرازيرى نعمت الهى را از انسان بازمى دارد و او را از پاداش هاى اخروى محروم مى كند.

امير مؤمنان على (ع) در اين باره مى فرمايد: «

الأِعجابُ يمْنَعُ الْازديادَ

» (2)؛ «خودپسندى انسان را از افزايش نعمت و ثواب باز مى دارد».

زاهد غرور داشت، سلامت نبرد راه رند از ره نياز به دارالسّلام رفت

حافظ

خداى مهربان، كسانى را كه در برابرش خضوع نكردند و كبر ورزيدند، از اوج عظمت به خاك ذلت نشاند. به ابليس دستور داد براى آدم سجده كند، ولى او از روى تكبر سرباز زد. پس، از بهشت رانده شد(3) ؛ نمرود در برابر دعوت پيامبر سركشى كرد، پس به وسيله يك پشه هلاك شد؛ فرعون با آن همه زر و زور، آنگاه كه به

ص: 129

خودخواهى گرفتار آمد، با يارانش غرق گرديد.(1)

مسلمانان در جنگ حُنين به دليل پرشمارى جمعيتشان به خود مغرور شدند و در نتيجه در آستانه شكست قرار گرفتند. خداوند مهربان در قرآن مجيد در بيان اين ماجرا مى فرمايد:

خدا شما را در موارد بسيارى يارى كرد، به ويژه در جنگ حنين؛ زيرا افزونى جمعيت، شما را مغرور ساخت، ولى كوچك ترين سودى برايتان نداشت تا جايى كه زمين با آن وسعت براى شما تنگ آمد. پس پشت به جنگ كرده، گريختند. آنگاه خداوند آرامش قلبى را بر پيامبر خويش و مؤمنان فرو فرستاد و لشكرى به يارى شما گسيل داشت كه آنان را نديديد و كافران را عذاب داد. (2)

قرآن مجيد بشر را از خودخواهى بر حذر داشته، مى فرمايد: «خدا هيچ يك از خودخواهان و فخرفروشان را دوست ندارد». (3)

سخن نغز حضرت على (ع) در پرهيز از خودخواهى و توجه به حقيقت آدمى بسيار آموزنده است:

ما لإبْنِ آدمَ وَالْفَخْرِ، أَوَّلُهُ نُطْفَة وَآخِرُهُ جيفَة ولايرْزُقُ نَفْسَهُ

ص: 130

ولا يدْفَعُ حَتْفَهُ

. (1)

بشر را با فخر چه كار؟! اولش نطفه اى است و آخرش مردارى؛ نه خود را مى تواند سير كند و نه مى تواند مرگش را دفع نمايد.

ص: 131

مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ وَ مَنْ غَفَلَ عَنْها خَسِرَ وَ مَنْ خَافَ أَمِنَ وَ مَنِ اعْتَبَرَ أبْصَرَ وَ مَنْ أَبصَرَ فَهِمَ وَ مَنْ فَهِمَ عَلِمَ. (1)

كسى كه [اعمال] خود را حساب كرد، سود بُرد و كسى كه از خود غافل شد زيان ديد و كسى كه ترسيد ايمن شد و كسى كه پند گرفت بينا باشد و كسى كه فهميد دانا شد.

تدبر و تعقل در خويشتن خويش، راه نجات آدمى را هموار مى سازد. حضرت على (ع) در سخنى ديگر مى فرمايد: «

اذْكُرُوا انْقِطاعَ اللَّذّاتِ وَ بَقاءَ التَّبعاتِ

» (2)؛ «قطع شدن لذت ها و بر جاى ماندن گناهان را به خاطر داشته باشيد».

اين سخن، اعلام خطرى است براى غفلت زدگان تا به فكر مرگ باشند و از گناهان دورى كنند و به فكر روزى باشند كه فرياد مى زنند: «اين چه نامه عملى است كه نه از كوچك آن چشم پوشيده نه از بزرگ آن، با دقت همه را حساب كرده است».(3)

ص: 132

امور معنوى نيز چنين است. امام على (ع) در اين باره مى فرمايد:

الْعِفافُ زِينَة الْفَقْرِ وَ الشُّكْرُ زِينة الغِنى

.(1)

زينت نيازمندى، عفت، و آرايش ثروتمندى، سپاس گزارى است.

فقير، هر چند دستش تهى است و به ظاهر نازيباست، با داشتن مناعت طبع، عزت نفس و عفت نزد ديگران ارزشمند و صاحب احترام مى شود. در مقابل، ثروتمند اگر به زيردستان كمك نكند، منفور و مطرود خواهد شد و هر چند در ظاهر او را احترام كنند، در اعماق قلب ها، جايگاهى نخواهد داشت.

در رسيدگى به نيازمندان، براى توانمندان سخاوتمند، افزون بر منزلت اجتماعى، محبت است كه خداوند در دل ها ايجاد مى كند و نامشان هماره، حتى پس از مرگ، به نيكويى و بزرگى و سخاوت برده مى شود؛ احترامى كه حتى مقربان درگاه الهى مانند حضرت ابراهيم (ع) در آرزوى آن هستند: «نام نيكى در تاريخ براى من ثبت فرما». (2)

بسيارى مى پندارند كه ثروتمند نزد خدا و خلق محبوبيت دارد، ولى امام على (ع) مى فرمايد:

ثروت براى ثروتمندان دليل خوبى يا بدى آنها نيست.

ص: 133

همان گونه كه فقر هم دليل بر خوبى يا بدى فقير نيست. عشق به ثروت است كه مفاسدى را به همراه مى آورد، گول مى زند، زيان مى رساند و از دست مى رود.(1)

و تنها وزر و وبال آن براى ثروتمند مى ماند. فقير نيز مى تواند با حفظ عزّت نفس و كرامت خويش، لباس زينت بر فقر و ندارى خويش بپوشاند يا با آه و ناله خود را ذليل گرداند.

به بقراط گفتند: خيلى فقير شده اى. گفت: اگر آسايش فقر را مى دانستى، به حال ناراحتى خود فرياد مى زدى. فقر، قدرت و رياستى است كه حسابگر و بازرس ندارد. (2)

ما آبروى فقر و قناعت نمى بريم با پادشه بگوى كه روزى مقدر است

ص: 134

خدا كوتاهى كند، خود را در معرض خطرِ از دست دادن نعمت قرار داده است.

ثروت، افزون بر كامروايى صاحبش بايد براى دست گيرى درماندگان و كمك به نيازمندان به كار گرفته شود. هرگاه بشر چنين كرد، حق نعمت خدا را به جا آورده است:

به خدا و رسولش ايمان آوريد و از آنچه وارث ديگران شده ايد در راه خدا انفاق كنيد، كسانى كه ايمان بياورند و در راه خدا انفاق كنند داراى پاداشى بزرگ خواهند بود.(1)

بنابراين، شكر نعمت، فقط به زبان نيست، بلكه بايد با عمل نيز گزارده شود. البته ممكن است زرق و برق دنيا و فراوانى نعمت ها آدمى را غافل كند و از توجه به منبع نعمت باز دارد. بر اين پايه، امام على (ع) در هشدارى مى فرمايد: «

احْذَرُوا نِفارَ النِّعَمِ فما كلُّ شاردٍ بِمَرْدودٍ

»(2) ؛ «از رميدن نعمت ها بپرهيزيد؛ زيرا هر فرارى باز نمى گردد».

از عواملى كه باعث از ميان رفتن نعمت ها مى شود، نافرمانى از دستورات الهى است. افرادى كه ايمان ضعيفى دارند، با رسيدن به اندك مال و ثروتى، خود را گم مى كنند و بر اثر خودفراموشى، خدا را نيز از ياد مى برند و ناسپاس مى شوند. خداوند در سوره عبس خطاب

ص: 135

به كفران كننده نعمت مى فرمايد: وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوهَا وَ أَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ؛ «مرده باد انسان كه چه قدر ناسپاس است». (عبس: 17)

به هر روى، هنگام وفور نعمت بايد شكرگزارد تا نعمت بماند. حضرت على (ع) در كلامى به اين مهم اشاره دارد:

اذا وَصَلَتْ الَيكُمْ أطْرافُ النّعمِ فَلا تُنَفِّروا أَقْصاها بِقِلَّة الشُّكرِ

. (1)

آنگاه كه نعمت به سويتان رهسپار شد، در اثر كوتاهى در شكرگزارى، باقى مانده آن را از دست ندهيد.

البته شكر نعمت، لطفى الهى است كه نصيب هر كسى نمى شود. خداوند بزرگ در قرآن كريم مى فرمايد: «ما به لقمان حكيم حكمت داديم، حكمت اين بود كه شكر خداى را انجام دهد». (2)

بنابراين، تنها بندگان صالح، شكرگزارند و حكما هستند كه قدر نعمت هاى الهى را مى دانند و زبان سپاس گزارى دارند.

آنگاه كه «آصف» در يك چشم بر هم زدن، تخت بلقيس را پيش سليمان آورد، سليمان كه اين نعمت بزرگ را ديد گفت:

اين از لطف خداى من است كه مرا آزمايش كند، آيا شكرگزارى مى كنم يا ناسپاسى، كسى كه شكرگزارى كند،

ص: 136

براى خودش شكر كرده و كسى كه كفران نعمت كند، خداى من بى نياز و كريم است. (1)

ص: 137

امام على (ع) در اين سخن تأكيد مى كند كه نگاه انسان به زندگى، نمى تواند كاملًا اميدوارانه باشد. انسان در حالى كه در نعمت و خوش گذرانى است، بايد آماده مرگ باشد؛ چه بسا در همان حال، مرگ گريبانش را بگيرد؛ زيرا مرگ نگهبان است و در انتظار دستور الهى.

در قرآن مى خوانيم:

اى پيامبر ما! بگو مرگى كه از آن فرار مى كنيد، گريبانتان را مى گيرد. سپس به جهان غيب و شهود [قيامت] وارد مى گرديد و از اعمال خود آگاه مى شويد.(1)

قرآن براى اينكه پيروان اسلام را از فرجام انسان آگاه سازد، داستان سليمان را آورده است و با يادآورى عظمت وى، داستان مرگش را اين گونه بيان مى كند: «آنگاه كه ما مرگش را امضا كرديم، كسى آنها را از مرگ او آگاه نساخت، مگر جنبنده خاكى». (2)

سليمان بر ايوان كاخ سلطنتى اش ايستاده بود و مشغول تماشاى اطراف بود. در همين حال، مرگ او را فرا گرفت، ولى كسى از آن آگاه نبود تا اينكه موريانه اى عصاى سليمان را خورد و او به زمين سقوط كرد و معلوم شد كه سليمان از دنيا رفته است.

ص: 138

حضرت على (ع) در تفسير باورمندى مرگ و بازگشت به سوى خداوند مى فرمايد:

مردم! از خدايى بترسيد كه اگر سخنى بگوييد، مى شنود و اگر سخن نگوييد، مى داند. به استقبال مرگى بشتابيد كه اگر از آن فرار كرديد، به شما مى رسد و اگر ايستاديد، گريبانتان را مى گيرد و اگر فراموشش كرديد، شما را يادآورى مى كند.

ص: 139

ص:140

ص: 141

ص: 142

ترغيب كرده است: وَ إِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ «من دعاى نيايشگر را هرگاه كه مرا بخواند، اجابت مى كنم». (بقره: 186)

وَ إِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْناً قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ كُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ «بخوانيد مرا تا اجابت كنم شما را.» (مؤمن: 60)

ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ؛ «پروردگار خود را با حالت زارى و در حال پنهانى بخوانيد.» (اعراف: 55)

وَ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَةَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ؛ «و خدا را با بيم و اميد بخوانيد.» (اعراف: 56)

دسته دوم، آيات و قصه هاى برخى پيامبران است كه در آنها، هرگاه پيامبران نيازى داشته اند يا به مصيبتى گرفتار شده اند، به نيايش رومى آوردند.

موساى كليم (ع) آنگاه كه براى جهاد با فرعون و فرعونيان آماده شده بود، چنين دعا كرد: «پروردگارا! شرح صدر [و سينه اى گشاده] عطايم كن و كارم را بر من آسان فرما!» (1)

دسته سوم، آياتى است كه در قالب دعا و نيايش بيان شده اند. براى مثال، در قرآن كريم آمده است:

اى پروردگار ما! دل هاى ما را پس از آنكه هدايت كردى، منحرف نساز و از نزد خود به ما رحمت عطا فرما! به درستى كه تو بسيار بخشنده هر عطيه اى. (2)

ص: 143

اى پروردگار ما! همانا ما شنيديم نداكننده اى كه مى گفت: به پروردگارتان ايمان آوريد و ما ايمان آورديم. پروردگارا! پس گناهان ما را ببخش و بر بدى هاى ما پرده پوش و ما را با نيكوكاران بميران. اى پروردگار ما! آنچه به پيامبرانت وعده داده اى، به ما نيز عطا كن و ما را در روز قيامت رسوا مكن، همانا كه تو همواره به وعده ات وفا مى كنى.(1)

ص: 144

دهد و روزى تان را فراوان سازد؟ عرض كردند: بگوييد. فرمود: پروردگارتان را در شب و روز بخوانيد؛ زيرا سلاح مؤمن، دعاست.(1)

از امام صادق (ع) نقل شده است:

از دعا غفلت مكن، مبادا بگويى هر كسى تقديرى داشته و كار گذشته است. نزد پروردگار مقامى است كه به آن مقام كسى نخواهد رسيد، مگر با درخواست از پروردگار و اگر بنده اى لب فرو بندد و از خدا سؤال نكند، هيچ چيز به او داده نخواهد شد. پس، از خدا بخواه تا حاجت خود را بگيرى. هيچ درى نيست كه كوبيده شود مگر آنكه سرانجام به روى كوبنده آن گشوده خواهد شد.(2)

آن حضرت در كلامى ديگر مى فرمايد:

بر شما باد دعا و خواندن پروردگار. همانا با هيچ وسيله اى مانند دعا نمى توان به خدا نزديك شد و ترك نكنيد خواسته كوچك را از جهت كوچكى آن؛ چه آنكه صاحب و برآورنده نيازهاى كوچك، همان پديدآورنده نيازهاى بزرگ است. (3)

ص: 145

امام رضا (ع) به اصحاب خود فرمود: «خويشتن را با سلاح پيامبران مجهز كنيد.» پرسيدند: سلاح پيامبران چيست؟ فرمود: «دعا». (1)

ص: 146

اسماعيل و مادرش هاجر را در ميان كوه هاى سوزان مكه جاى داد و خواست بازگردد، با يگانه معبود و يارى گرش چنين مناجات كرد:

خُلِقَ الْإِنْسَانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِيكُمْ آياتِى فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ (ابراهيم: 37)

پروردگار ما، من ذريه و فرزندان خود را به وادى بى كشت و زرع مسكن دادم [براى به پا داشتن نماز].

كلك معرفت ؛ ؛ ص146

رت يونس (ع) چون به تاريكى شكم ماهى در دل دريا گرفتار شد، اين گونه به نيايش نشست:

وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ (انبياء: 87)

معبودى جز تو نيست، تو پاكى و به درستى كه من، به خويشتن ستم كردم.

و خداوند به نيايش او چنين پاسخ داد فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ «و او را از اندوه رهانيديم و ما اين گونه مؤمنان را مى يابيم». (انبياء: 88)

حضرت ايوب (ع) از شماتت بى خردان به ستوه آمد و به خداى تعالى شكوه كرد و بهبودى يافت:

وَ أَيُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ (انبياء: 83)

و ياد كن اى رسول، حال ايوب را وقتى كه دعا كرد: اى پروردگار، مرا بيمارى رسيده است [و تو مهربان ترين مهربانانى].

ص: 147

موساى كليم (ع) براى چيرگى بر «قبطيان» و روانى بيان و پشتيبانى برادرش هارون، دست به دعا برداشت:

وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ* وَ قَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ* لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ* يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ وَ لَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ* وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ كَذلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ (طه: 25- 29)

پروردگارا، شرح صدرم عطا فرما و كار مرا آسان گردان و عقده از زبانم بگشا تا مردم سخنم را بفهمد و يكى از خويشاوندانم را وزير و معاون من فرما.

حضرت زكريا (ع) در سن كهولت آرزوى فرزند داشت، نيايش كرد و خداوند يحيى را به وى عطا فرمود. اين داستان در سه مورد از آيه هاى قرآن بيان شده است وَ زَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ؛ «و ياد آور حال زكريا را هنگامى كه خدا را ندا كرد». (انبيا: 89)

حضرت عيسى (ع) با دعا، مائده آسمانى براى حواريين فراهم ساخت قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيداً لِأَوَّلِنَا وَ آخِرِنَا وَ آيَةً مِنْكَ وَ ارْزُقْنَا وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ؛ «بارالها، اى پروردگار، تو بر ما از آسمان مائده اى فرست». (مائده: 114)

حضرت رسول اكرم (ص) نيز براى رسيدن به مقامات عالى تر علم لدنّى نيايش مى كرد و دست به دعا برمى داشت؛ آنجا كه مى فرمايد: فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَ لَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْماً؛ «بگو، پروردگارا، بر علم من بيفزا». (طه: 114)

در مناجات هاى پيامبران از زبان قرآن، لطيف ترين مضمون ها را

ص: 148

مى توان يافت. شايسته است پيوسته سپاس گزار نعمت هاى پروردگار باشيم و ساعاتى از شبانه روز را به نيايش بگذرانيم. در اين ميان، بهره جستن از كلام و نيايش عارفانه و والاى امامان معصوم: و سخنان قدسى شان، چراغ روشنى بخش راه كمال است. پس با چنگ زدن به اين گنجينه هاى ارزشمند، از تكيه بر دانسته ها و درك خويش دست برداريم و به دامان معرفت بزرگانمان دست بياويزيم، تا شايد از كوره راه بى خبرى درآييم.

ص: 149

خدا شمشمير مى زند و قيامش براى خدا مى شود. همين كتاب هاى ادعيه، انسان را مى سازد. وقتى يك انسانى آدم شد، به همه مسائل اسلامى و انسانى عمل مى كند و براى خود، يا زراعت مى كند يا تجارت يا كار ديگر و براى خدا جنگ. همه جنگ هايى كه در مقابل كفار و ستمگرها شده، از اصحاب توحيد و از اين دعاخوان ها بوده است.

حتى آنها كه به طور ضعيف دعا مى خوانند و ذكر «الله» مى گويند، به همان اندازه كه طوطى وار در آنها تأثير كرده، بهتر از آنهايى هستند كه ترك دعا را كرده اند. نمازخوان ولو اينكه مرتبه نازله اى داشته باشد، از نمازنخوان بهتر است. همين دعاخوان ها و همين كسانى كه به ظواهر اسلام عمل مى كنند، يا پرونده جنايت ندارند يا پرونده جنايتشان نسبت به ديگران كمتر است. قرآن از دعا تعريف مى كند و مردم را به دعا وا مى دارد. قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْ لَا دُعَاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَاماً؛ « [اى پيامبر] به مردم بگو، اگر دعاى شما نبود، خدا به شما توجه و اعتنايى نداشت». (فرقان: 77)(1)

مقام معظم رهبري

«شما مى توانيد با توجه و دعا، زمينه تقديرات خودتان را فراهم آوريد. به دعا به چشم جد نگاه كنيد. حقيقتاً از خداى متعال بخواهيد.

ص: 150

دعا يعنى خواستن. از خدا بايد بخواهى. هر چه بيشتر با الحاح و با جدّ و اصرار بخواهيد، احتمال استجابت بيشتر است.

نكته ديگر در اين باب اين است كه خواسته هاى زندگى زيادند، اما بعضى خواسته ها حقير و بعضى خواسته ها جليل و عظيم و ارزشمندند. خواسته هاى جليل را پيدا كنيد، خواسته هاى عظيم و با قدر و قيمت را پيدا كنيد. نه اينكه راجع به زندگى معموليتان چيزى نخواهيد، چرا، گاهى در همين خواسته هاى زندگى معمولى هم نقطه اى است كه خيلى تعيين كننده است، اما بعضى چيزها هم خيلى كوچكند».(1)

«دعا براى عافيت، مهم است. در روايات است كه از معصوم (ع) سؤال كردند: ما براى چه چيزى دعا كنيم؟ فرمود: براى عافيت. «عافيت»، در مقابل ابتلا و بلاست. عافيت از اخلاق بد، عافيت از آن چيزى كه در عرف به آن «عافيت طلبى» مى گويند؛ يعنى وارد ميدان نشدن. اين خودش يك بلا و يك بدبختى است. عافيت از گناه، عافيت از تسلط دشمن، عافيت از نفوذ دشمن و عافيت از شهوات نفسانى! همه اينها عافيت است. از اين رو، در دعاهاى سجده آخر مى گوييم: «ى

ا وَلِى العافِية، اسألُكَ العافِية، عافِية الدُّنيا و الآخِرَة

». «امام حسين (ع)، مظهر آزادگى و شجاعت و از خودگذشتگى، با

ص: 151

آن همه عظمت در دعاى عرفه مى فرمايد: پروردگارا! اگر تو از من راضى باشى، من به هيچ چيز ديگر اهميت نمى دهم، به هيچ مشكلى از مشكلات زندگى اهميت نمى دهم ...، ولى اگر عافيتت را نصيب من كنى، براى من بهتر است.»(1)

شهيد مطهري

«آنها كه لذت دعا و انقطاع از خلق به خالق را چشيده اند، هيچ لذتى را بر اين لذت مقدم نمى دارند. دعا آن وقت به اوج عزت و عظمت و لذت مى رسد و صاحب خود را غرق در سعادت مى كند كه دعاكننده، لطف خاص الهى را با خود ببيند و آثار استجابت دعاى خود را مشاهده كند. البته مرتبه بالاتر، آن است كه دعاكننده، مستقيماً خود را با ذات حق در تماس مى بيند، بلكه خودى نمى بيند و خودى مشاهده نمى كند؛ فعل را فعل او، صفت را صفت او و در همه چيز او را مى بيند». (2)

امام محمد غزالي

«اگر بگويى با اينكه «قضاى» پروردگار، تخلف ناپذير است، «دعا» چه فايده اى خواهد داشت؟ بايد بدانى كه دعا يكى از اسباب اين عالم

ص: 152

است و قضا و قدر، بر اين تعلق گرفته كه شرور و بليات را با دعا بايد برطرف ساخت؛ چه آنكه دعا وسيله و سببى است براى رفع بلا و جلب رحمت خداى جلّ و علا. همان گونه كه «سپر» سببى است براى اينكه انسان را از حربه دشمن محافظت كند و «آب» سببى است كه موجب روييدن نباتات از زمين مى شود، همچنين دعا بلاها را دفع و بركات و خيرات را جذب مى كند.

از ديگر فايده هاى دعا اين است كه قلب دعاكننده را نزد پروردگار حاضر مى سازد و اين نهايت عبادت است. بدين جهت، رسول گرامى اسلام (ص) مى فرمايد: «

الدُّعاءُ مُخُّ العِبادة

»؛ «دعا عصاره بندگى است».

روش بيشتر مردم اين است كه تا نيازى نداشته باشند، دل هايشان به سوى خدا توجه نمى يابد. پس، هرگاه با شرّ و سختى ها دست به گريبان شوند، به دعاهاى دور و دراز چنگ مى زنند.

نيازمندى، انسان را به سوى دعا مى كشد و دعا دل را با تضرع و فروتنى، به سوى پروردگار مى برد. به همين جهت، بليات دائماً متوجه انبيا بوده و بعد از انبيا، اوليا و سپس آنها كه به انبيا و اوليا شباهت بيشترى داشته و دارند؛ چه آنكه دل هاى شكسته و نيازمند، پيوسته با خداست و تنها دست آويزشان دعاست».(1)

ص: 153

جبران خليل جبران

«شما هنگام سختى دعا مى كنيد و در هنگام فقر و نياز زبان به نيايش مى گشاييد. كاش در روزگار نعمت و شادى نيز دعا مى كرديد؛ زيرا حقيقت دعا جز اين نيست كه شما هستى خويش را در اثر آسمانى و اكسير زندگى گسترش مى دهيد.

اگر براى نيل به شادى دعا مى كنيد و ظلمات غم هاى خويش را به آسمان مى فرستيد، شادى شما نيز بايد نور صبحگاهان قلبتان را در فضا پخش كند و آنگاه كه روحتان شما را به نيايش فرامى خواند و جز گريستن نتوانيد، گرچه گريانيد، خندان باز آييد.

وقتى دعا مى كنيد، به معراج مى رويد. پس، بگذاريد زيارت نامرئى شما از اين معبد به خاطر چيزى جز وجد و شادى و همراز شدن با جان جهان نباشد. همين كه به حريم اين معبد پنهان وارد شويد، شما را كافى است.

من نمى توانم شما را دعايى بياموزم و كلماتى تعليم كنم كه بدان خدا را نيايش كنيد. خداوند به كلمات شما گوش نخواهد كرد، مگر آن كلمات را خود بر زبان شما جارى كند. اگر در آرامش شب گوش فرا داريد، صداى درياها، جنگل ها و كوه ها را خواهيد شنيد كه: اى پروردگار ما، اى نفس در پرواز ما، اين خواست توست كه در ما مى خواهد، اين آرزوى توست كه در ما آرزو مى كند، اين شوق توست

ص: 154

كه شب هاى ما را روز مى گرداند؛ شب هايى كه از آنِ توست و روزهايى كه مُلك توست. ما نمى توانيم چيزى از تو بخواهيم؛ زيرا تو نيازهاى ما را نيك مى دانى پيش از آنكه نيازها در ما زاده شود. نياز حقيقى ما تويى و اگر تو خود را بيشتر به ما دهى، همه آرزوهاى ما را برآورده كرده اى.»(1)

الكسيس كارل

«نيايش، همچون دَم زدن، خوردن و آشاميدن، از نيازهاى ژرفى است كه از عمق سرشت و فطرت سر مى زند. نيايش بر خلاف تخدير كه به ضعف و مرگ منتهى مى شود، نيروزا، نشاطانگيز و عامل شكفتگى احساس ها، عاطفه ها و استعدادهاى مرموز درون روح آدمى است.

نيايش، كشش روح است به سوى كانون غير مادى جهان و مى توان گفت كه نيايش، پرواز روح است به سوى خدا. آنجا كه پاى نيايش به ميان مى آيد، كُميت انديشه و بيان درمى ماند.

نيايش در مرحله عالى تر خود، از سطح درخواست و عرض حال فراتر مى رود. انسان در برابر خداوندگار هستى، نشان مى دهد كه او را دوست دارد، نعمت هاى او را سپاس مى گزارد و آماده است تا

ص: 155

خواست او را هر چه باشد، انجام دهد. هيچ كس هيچ وقت نيايش نكرده است، مگر آنكه چيزى دستگيرش شده است.

هيچ ملتى در تاريخ و هيچ تمدنى در گذشته، به زوال قطعى فرو نرفت، مگر آنكه پيش از آن، سنت نيايش در ميان آن قوم ضعيف شده بود. هرگاه سنت نيايش و پرستش در جامعه اى رو به ضعف و فراموشى رود، مقدمات انحطاط آن جامعه است.

آمار جنايت ها نشان داده است، اشخاصى كه به عنوان مجرم و جنايت كار در جامعه شناخته شده اند، به طور متوسط، كسانى هستند كه يا نيايش نمى كنند يا بسيار اندك و جاهلانه نيايش مى كنند. برعكس، آنها كه هنوز سنت نيايش را حفظ كرده اند، غالباً از دست زدن به جنايت مصونند و گاه اگر دست مى آلايند، به صورت حرفه اى و صفت مشخصشان نيست، بلكه لغزشى است در زندگى شان».(1)

مهاتما گاندي

«همان گونه كه غذا براى بدن ضرورى است، نيايش نيز براى روح ضرورت دارد. شكى ندارم كه مشاجرات و منازعاتى كه امروز فضاى زندگى ما را انباشته اند، ناشى از فقدان روح نيايش حقيقى اند. نيايش، چيزى جز شوقى شديد و برآمده از دل نيست.

ص: 156

نيايش حقيقى هرگز بى پاسخ نمى ماند. اين سخن بدان معنا نيست كه كوچك ترين چيزى را هم كه از خدا طلب كنيم، واقعاً به ما عطا كند. فقط زمانى كه خودخواهى را با تلاشى آگاهانه از خود دور كنيم و با خضوعى حقيقى به خدا نزديك شويم، نيايش هايمان پاسخ مى گيرند.

«نيايش، بزرگ ترين نيروى پيونددهنده است و باعث انسجام و وحدت خانواده بشر مى شود. اگر كسى از رهگذر نيايش به وحدت خود با خدا پى ببرد، نگاهش به همه انسان ها به گونه اى خواهد شد كه گويى خود اويند. در چنين حالتى، ديگر اثرى از مقام بالا و مقام پايين و قوم گرايى هاى كوته انديشانه يا رقابت هاى مبتذل باقى نمى ماند.

دامنه نيايش، محدود و تنگ نيست و چنين نيست كه فقط طبقه يا جامعه خود فرد را در بر گيرد. دامنه نيايش فراخ و فراگير است و كل بشر و همه آدميان را در بر مى گيرد. پس تحقق آن، يعنى بنيان نهادن ملكوت آسمان ها بر روى زمين.

من بر لزوم نيايش تأكيد مى كنم؛ زيرا به وجود قدرتى مافوق معتقدم. نيايش، اندوخته زندگى من است. بدون آن، مدت ها پيش مشاعرم را از دست مى دادم و ديوانه مى شدم. بدون نيايش، زندگى در چشمم تيره و تار است». (1)

ص: 157

ص: 158

و دل پذيرش بهره گرفت. كسى كه در نيايش به سر مى برد، از خودپسندى دورى مى جويد و در تب و تاب مناجات با معبود دست و پا مى زند، در سايه عبوديتش آرامش مى يابد، ديوار فاصله ها را فرو مى ريزد و شهد بندگى را مى چشد. چه خوب است لحظاتى ديدگان را از تماشاى خويشتن و طواف به دور خود برگيريم و نگاهمان را تا افق بى پايان ملكوت اوج دهيم و با نداى «آه پروردگارا!» خود را از خودسرى در اين جهان هدفدار پاك سازيم؛ مگر نه اين است كه:

از ثَرى تا به ثريا به عبوديت اوهمه در ذكر و مناجات و قيامند و قعود

سعدى

ص: 159

اميدوارى، احساس خودكنترلى، زندگى سالم تر و طهارت روح و جان دست مى يابد. ازاين رو، بنيادى ترين راه درمان روان در اسلام، نيايش و يادكرد هميشگى خداست.

بنابر آموزه هاى اسلام، هدف همه عبادت ها، بازگشت به خويش و معرفت نفس است. به يقين، اين بازگشت، با مراقبت و كاربست مناسك دعا و نيايش، امكان پذير است تا سرانجام، دوگانگى ميان خواست ها، انديشه، خرد و شخصيت آدمى رفع شود. به باور روان شناسان عبادت و دعا سبب تعادل زيستى روحى- روانى مى شود. در اصل، رسيدن به تعالى و بازيابى حقيقت آدمى، در پيوند با بارى تعالى و در پرتو ذكر و دعا به دست مى آيد.

ص: 160

سفارش كرده است. خداوند در قرآن مجيد مى فرمايد قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِيلًا؛ «بگو هر كس بنا بر روش [و خلق وخوى] خود عمل كند». (اسراء: 84)

امام صادق (ع) در حديثى فرمود: «نيت، بهتر از عمل و در اصل، همان عمل است»، سپس آيه فوق را خواند و آنگاه فرمود: «منظور از شاكله، همان نيت است». (1)

علامه طباطبايى (قدس سره) مى نويسد: «اين جمله كه نيت همان عمل است، به اتحاد و پيوند نيت و عمل اشاره مى كند؛ از اين نظر كه خط عمل، منشعب از خط نيت است».(2)

نيت پاك كه با اختيار انسان شكل مى گيرد، نگرش و خلق و خوى پسنديده اى را در آدمى به وجود مى آورد و در نتيجه، آثار نيك آن در عمل آشكار مى شود؛ چنان كه نيت بد، سبب خلق و خوى انحرافى و آلوده است و زاينده عمل بد خواهد شد.

بنابر بيان علامه طباطبايى در تفسير الميزان، شاكله نسبت به عمل، همانند روح نسبت به بدن و اعضا و جوارح است. تجربه ثابت كرده است كه ميان ملكات و حالات نفسانى با كردار انسان، رابطه خاصى وجود دارد. براى مثال، عمل انسان شجاع و دلاور، با عمل انسان

ص: 161

ترسو و زبون، يكسان نيست. بنابراين، كردار انسان نتيجه روحيات اوست و از آن ريشه مى گيرد. (1) خداوند، در قرآن كريم مى فرمايد:

وَ الْبَلَدُ الطَّيبُ يخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِى خَبُثَ لَا يخْرُجُ إِلَّا نَكِداً كَذلِكَ نُصَرِّفُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يشْكُرُونَ

(اعراف: 58)

سرزمين پاكيزه، گياهش به فرمان پروردگار مى رويد، در حالى كه از سرزمين هاى بد طينت و شوره زار، جز گياه ناچيز و بى ارزش نمى رويد.

ص: 162

خالص تر باشد، ارزش عمل بيشتر خواهد بود. در مقابل، نيت نادرست يا رياآلود، عمل را حتى با داشتن ظاهرى نيك، تباه و بى ارزش مى سازد. رسول اكرم (ص) مى فرمايد: «

انَّما الاعْمالُ بِالنِّياتِ

»(1) ؛ «همانا كردارها، بستگى به نيت ها دارند».

هر عبادتى بدون نيت، باطل است و هرگاه نيت عبادت با ريا آميخته باشد، عبادت نيز باطل خواهد بود. نيت، نخستين ركن نماز است كه حتى اگر از روى فراموشى ترك شود، نماز باطل مى شود.

با دقت در روايات، بهتر مى توان به اهميت نيت در اعمال پى برد. رسول اكرم (ص) در حديثى فرمود: «ى

حْشُرُ النّاسُ عَلى نِياتِهِمْ

» (2)؛ «انسان ها در قيامت بر اساس نيت هاى خود محشور مى شوند».

از امام صادق (ع) در روايتى آمده است:

دوزخيان از اين رو در دوزخ جاودانه اند كه نيت داشتند.

[اينان] اگر در دنيا جاودان بمانند، هميشه نافرمانى خدا كنند. بهشتيان از اين رو در بهشت جاودان خواهند بود كه نيت داشتند اگر [ايشان] در دنيا باقى بمانند، هميشه اطاعت خدا كنند. پس، اين دسته و آن دسته به خاطر نيت خود، جاودانه اند. (3)

ص: 163

ص: 164

در جنگ احد، يكى از مسلمانان به نام قُزمان، در سپاه اسلام و در ركاب پيامبر بسيار عالى و شجاعانه با دشمنان نبرد مى كرد. وى شش يا هفت نفر از دشمن را كشت. وى در اين نبرد جراحت هاى سنگينى برداشت و او را براى مداوا به خانه بردند. يكى از مسلمانان به محضر رسول خدا (ص) آمد و از شجاعت و جانبازى قُزمان سخن گفت و او را ستود، ولى پيامبر به جاى ستودن او فرمود: او اهل دوزخ است. آن مسلمان كه از راز موضوع بى خبر بود، از سخن پيامبر (ص) در شگفت ماند. قُزمان در خانه خود بسترى شد. بسيارى مى پنداشتند كه او در بستر شهادت قرار گرفته است و به زودى به فيض شهادت نايل مى شود. روزى جمعى از مسلمانان به خانه او آمدند و پس از احوال پرسى، به او گفتند: مژده باد به تو بهشت و رضوان خدا؛ زيرا در راه خدا در ميدان جنگ با دشمنان آن همه زخم و رنج و زحمت را متحمل شده اى. قزمان كه تا آن وقت ماهيت خود را نشان نداده و نيتش را آشكار نساخته بود، گفت: براى چه مرا مژده مى دهيد. سوگند به خدا، من براى قوم و قبيله ام با دشمن مى جنگيدم، نه براى خدا. عجيب اينكه وقتى زخم هاى بدنش خوب نشد، كاسه صبرش لبريز شد، دست به خودكشى زد و مردم از راز سخن پيامبر (ص) آگاه شدند. (1)

ص: 165

ص: 166

خطاب به پيامبر اكرم (ص) آمده است؛ «ما به تو خير زياد داده ايم، پس براى پروردگارت نماز بگزار ...». (كوثر: 1 و 2) تشكر از مخدوم در فطرت انسان نهاده شده است. بنابراين فطرت پاك، شايسته است در برابر منبع لايزالى كه همه داشته هاى مادى و معنوى مان از اوست، سپاس به جاى آوريم. در اين ميان، با شكوه ترين نوع تشكر، شكرآوردن بنده در پيشگاه يگانه معبود عالميان است و اقامه نماز، از برترين شكل هاى شكرگزارى در برابر خداوند است. كسى كه شكرگزار خداوند است، به خويشتن سود رسانده است؛ زيرا خداوند سبحان، غنى مطلق است و نيازى به سپاس ندارد.

خداوند در قرآن كريم از زبان حضرت سليمان (ع)- پس از آنكه يكى از يارانش زودتر از يك چشم بر هم زدن، تخت بلقيس را نزد او حاضر كرد- مى گويد:

قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرّاً عِنْدَهُ قَالَ هذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ (نمل: 40)

اين از فضل پروردگارم است تا مرا بيازمايد كه آيا شكر مى گزارم يا كفران مى كنم؟ و كسى كه شكر گزارد، به سود خود شكر كرده و كسى كه كفران كند، خدا، بى نياز و كريم است.

ص: 167

در روايتى مى خوانيم: «ايمان، دو نيم است؛ نيمى صبر و نيمى شكر». (1)

بنابراين، بنده ناسپاس، از نيم ايمان محروم است و شايد نتوان او را مؤمن واقعى خواند.

ص: 168

بندگى در آستان الهى است. آن كه نياز و عجز خود را مى داند و عظمت و كمال الهى را مى شناسد و در عبادت، خود را در برابر آن خداى بى همتا و آگاه مى يابد، حالتى متناسب با اين حضور پيدا مى كند. در اين حالت، قلب خاشع مى شود، نگاه افتاده مى گردد و توجه از هر چيز ديگر، بريده و به معبود مى پيوندد.(1)

خداوند در قرآن كريم در توصيف مؤمنان حقيقى و راه يافتگان به خلوتگاه انس بارى تعالى مى فرمايد: طس تِلْكَ آيَاتُ الْقُرْآنِ وَ كِتَابٍ مُبِينٍ* هُدًى وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ؛ «مؤمنان، رستگار شدند؛ آنها كه در نمازشان خشوع دارند». (مؤمنون: 1 و 2)

نماز خشوع كنندگان، الفاظ و حركاتى بى روح و بى معنى نيست، چنان آميخته با توجه به پروردگار است كه از غير او جدا مى گردند و به او مى پيوندند. فروتنان، در نماز چنان غرق تفكر و حضور و راز و نياز با پروردگار مى شوند كه تمام ذرات وجودشان اثر مى پذيرد. خود را ذره اى مى بينند در برابر وجودى بى پايان و قطره اى در برابر اقيانوس بى كران. لحظات اين نماز، براى آنها درسى از خودسازى و تربيت انسانى و وسيله اى براى تهذيب روح و جان است.(2)

پيامبر اكرم (ص) مردى را ديد كه در حال نماز، با ريشِ خود بازى

ص: 169

مى كرد، فرمود: «

إِنَّهُ لَو خَشَعَ قَلبُهُ لَخَشَعَتْ جَوارِحُهُ

» (1)؛ «اگر قلبش خاشع بود، اعضاى بدنش نيز خاشع مى شد».

از اين حديث پى مى بريم كه خشوع، حالتى درونى است كه بر جسم انسان نيز اثر مى گذارد. «فروتنى و افتادگى معناى مشترك ميان خشوع و خضوع است و تفاوت ميان اين دو آن است كه خضوع، مختص جوارح و اعضاى بدن آدمى است، ولى خشوع، ويژه قلب است».(2)

حضرت على (ع) نقل مى كند كه خداوند متعال در حديث معراج، به رسول خدا (ص) فرمود:

اى احمد! هيچ بنده اى مرا نشناخته است مگر اينكه به من خشوع داشته باشد و هيچ بنده اى نسبت به من خشوع نورزيد مگر اينكه همه چيز نسبت به او خشوع كردند و رام او شدند؛ و فرمود: اى احمد! اگر دوست دارى شيرينى ايمان را در خود بيابى، گرسنگى را بر خود هموار كن، كم حرف باش و همواره از خدا بترس. اگر اين كارها را انجام دهى، اميد است كه نجات يابى، در غير اين صورت، در شمار هلاك شدگان خواهى بود. (3)

ص: 170

ص: 171

ص: 172

بردبارى درپيش گيرد. بنابراين، بايد پيوسته در موقعيت هاى مناسب با زبان نرم، محترمانه و همراه با تشويق، آنها را به اين امر فرا خواند تا آنان نيز به اين آموزه رسول خدا به شايستگى عمل كنند. خداوند در قرآن كريم از زبان لقمان حكيم، خطاب به فرزندش مى فرمايد:

فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجَاباً فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَراً سَوِيّاً (لقمان: 17)

اى پسركم، نماز را به پا دار و امر به معروف و نهى از منكر كن.

ص: 173

تعبير، نشان دهنده آن است كه نماز، يعنى ايمان، و بى نمازى يعنى بى ايمانى.

ص: 174

كه خداوند گروهى را كه در نماز سهو مى كنند، نكوهش كرده است و مقصود، اين است كه اينها غفلت از نماز دارند و حريم وقت نماز را نگه نمى دارند. (1)

انسان بايد توجه داشته باشد كه هنگام نماز در مقابل حضرت حق ايستاده است و با او سخن مى گويد. بايد تمام وجود خويش را به اين ميهمانى ببرد تا شيطان جرئت و فرصت زمينه سازى براى خروج از اين ميهمانى را به دست نياورد. نماز مطلوب، آن است كه با عنايت و توجه باشد.

سحر دميد و دلم بى قرار خواهد شددوباره دامن من پر بهار خواهد شد

صداى خوب اذان مى رسد و يك احساس درون سينه من بى قرار خواهد شد

به سوى روشنى آب مى روم بى تاب و آب با دل من رهسپار خواهد شد

نماز مى شود آغاز و با تجلى وصل حجاب هاى جدايى كنار خواهد شد

و بعد در سر سجاده هاى سوز و گدازبهانه هاى دلم بى شمار خواهد شد

مصطفى محدثى خراسانى

ص: 175

وقت، از مظاهر حظ نماز است. در مقابل، سبك شمردن نماز، بى توجهى به اوقات نماز و حضور قلب نداشتن از مصاديق بى توجهى به نماز است.

امام صادق (ع) مى فرمايد: «

انَّ شَفاعَتَنا لَنْ تَنالَ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلاة

»؛ «به درستى كه شفاعت ما به كسى كه نماز را سبك بشمارد، نمى رسد».

شاعر چه زيبا آن را به نظم آورده است:

گويم ز امام صادق اين طرفه حديث تا شيعه او به لوح دل بنگارد

فرمود كه بر شفاعت ما نرسدهر كس كه نماز را سبك بشمارد

قرآن كريم به همگان توصيه مى كند: حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَ الصَّلَاةِ الْوُسْطَى وَ قُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ؛ «در انجام همه نمازها و نماز وسطى كوشا و مراقب باشيد». (بقره: 238)

در اين آيه بر مراقبت از همه نمازها به ويژه نماز وسطى تأكيد مى شود. ظاهراً مقصود از نماز وسطى، نماز ظهر است چون در شأن نزول آيه آمده است: جمعى از منافقان به بهانه گرماى هوا در نماز جماعت ظهر شركت نمى كردند و اين سبب شده بود كه از جمعيت نماز جماعت كاسته شود تا جايى كه آيه شريفه در تذكرى به مؤمنان فرمود: «حريم نماز را نگه داريد و با ترك جماعت حريم اين عبادت بزرگ را نشكنيد». (1)

ص: 176

در قرآن، محافظت از نماز از ويژگى هاى مؤمنان شمرده شده است: وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ؛ «مؤمنان كسانى هستند كه بر نمازهاى خويش مراقبند». (مؤمنون: 9)

ظهر است و اذان و بانگ تكبيردعوت ز خداى توست بپذير

اكنون كه رسيد وقت ديدارهر كار دگر ز دست بگذار

با اهل خلوص، هم نوا شوحاضر به عبادت خدا شو

تا ظهر، تلاش و كار دنيااينك دو قدم براى فردا

اى دوست مگر تو را يقين نيست دنيا همه چيز اهل دين نيست

بشتاب در بهشت باز است ره توش-- ه آخرت نماز است

محمدجواد محبت

ى

ص: 177

سپيدى با سياهى درهم آميخت زجانم رخوت ديرينه بگريخت

مؤذن بانگ زد الله اكبرمرا از خواب سنگينى برانگيخت

محمدرضا سهرابى نژاد

قرآن مجيد توصيه مى كند كه در سختى ها و گرفتارى ها از نماز كمك بگيريد:

وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَاةِ وَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ (بقره: 45)

از صبر و نماز يارى جوييد و اين كار جز براى خاشعان سنگين است.

آن كسى را طلبد يار كه شد يار نمازجلوه يار توان ديد در انوار نماز

نوش بى نيش توان داشت پس پرده ذكرگل بى خار توان كاشت به گلزار نماز

پاك دينى هنر خاك نشينان باشدمترفان را بگذاريد در انكار نماز

تشنه وصل كجا دل كند از صحبت يارعاشق-- ان سير نگردند ز تكرار نماز

محمدرضا مالك

در روايت هاى فراوانى آمده است كه وقتى پيامبر خدا (ص) و نيز امام على (ع) با مشكلى روبه رو مى شدند، به نماز روى مى آوردند.(1) امام صادق (ع) مى فرمايد:

ص: 178

چه مانعى دارد وقتى كه با غمى از غم هاى دنيا رو به رو مى شويد، وضو بگيريد و به مسجد برويد، دو ركعت نماز بخوانيد و در نماز دعا كنيد؛ زيرا خداوند دستور داده است:

واستعينوا بالصبر والصلوة. (1)

ص: 179

سفارش مى كند كه «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان ها و سنگ هاست، نگه داريد».

اين آيه، رسالت سنگين پدر را يادآور مى شود و او را مسئول تربيت دينى اهل خانه مى داند، هر چند در كنار خانواده، همه متوليان فرهنگى نيز مسئول خواهند بود.

ص: 180

است، چنان كه خواجه عبدالله انصارى مى گويد:

اى قادرى كه خدايى را سزايى، جان ما را صفاى خود ده و دل ما را هواى خود ده و چشم ما را رضاى خود ده و ما را آن ده كه آن بِه و مگذار ما را به «كه» و «چه»(1)

آنگاه كه آدميان با حلاوت نماز خود را در پيشگاه خدا حاضر بينند و زمزمه «به چشم دل خدا را بين، خدا را، كه با ما لطف ها دارد نهانى» (2) سر دهند، خدامحورى بر جامعه حاكم مى شود و همگان به سوى رشد و سعادت ره مى پيمايند. نماز، در حقيقت تجلى حضور نقص مطلق و بى نهايت ضعيف و فقير، در برابر كمال نامتناهى و بى نهايت غنى است كه راهبر روح انسان به كمال مطلق خواهد شد.

نردبان آسمان است اين كلام هر كه از آن بررود آيد به بام

نى به بام چرخ كان اقصر(3)بودبل به بامى كز فلك برتر بود

مولوى

ص: 181

دوست دارد. (1) آنگاه كه انسان با جسم و روح پاك و با شرمسارى و دور از غرور و خودبرتربينى در پيشگاه خداوند قرار گرفت و در پى طهارت جان و تن برآمد، زيبا و در نتيجه محبوب خدا مى شود؛ زيرا خداوند زيبايى را دوست دارد. ملا احمد نراقى دراين باره مى گويد:

اعضايى كه امر به شستن آنها شده است، چون مباشر امور دنيوى بوده اند و در كدورت طبيعت فرو رفته بودند و از اهليت و خدمت گزارى خداوند سبحان بيرون رفته اند، امر به شستن آنها شده است تا از اين كدورت پاك شوند.(2)

آراستگى ظاهر و باطن و صورت و سيرت، از قرارگرفتن انسان در حضور كمال پاكى ها حكايت دارد.

ذكر حق پاك است و چون پاكى رسيدرخت بر بندد برون آيد پليد

مولوى

***

لباس تن به آب جوى مى شوى طهور جان ز آب علم دين جوى

تن تو جامه جان است و ايدرهر آنچه پاك تر باشد نكوتر (3)

شبسترى

ص: 182

پيامبر خدا (ص) نماز را به چشمه صفابخشى تشبيه كرده است كه انسان در شبانه روز پنج بار خويشتن را در آن شست وشو مى دهد (1)

از حدث شستم خدايا پوست رااز حوادث تو بشو اين دست را

مثنوى معنوى

ص: 183

آدمى با ياد قيامت و حضور در پيشگاه الهى مى كوشد كه در برابر حضرت حق با همان عنوان «خليفه اللهى» ظاهر شود كه شايستگى اش را دارد:

زندگى را جاودان خواهى، به راه دوست باش زنده دل از عشق مولا كن، كمال اين است و بس

مهدى الهى قمشه اى

ص: 184

نمايان است. در ادب نماز، تعظيم و خضوع و شكستنِ خودبينى است. در نماز، نهايت تواضع و فروتنى را با ساييدن جلوه گاه جمال بر خاك عبوديت شاهديم. در ادب نماز، قعود است و آن، نمادى از دست كشيدن از هواها، زانوزدن در برابر عظمت خداوند، اعتراف به خاك نشينى در برابر خداوند و ترك سركشى ها و نمايش روحيه تسليم و سرسپردگى است. در نماز، ادبِ قيام است و آن، تمرين قيام در دادگاه عدل الهى است. در نماز شعار تكبير، توحيد و شعار شهادت به نبوت حضرت محمد (ص) و وصايت على است. در نماز شعار انحصار در توحيد است و درود بر خود و امير مؤمنان على (ع)، پس نيكوست كه نماز را به شايستگى پاس بداريم كه همانا نماز، نشانه ايمان است و دعاى ابراهيم (ع) نيز قرارگرفتن خود و نسل او در صف نمازگزاران است.

جهد مى كن تا رهى يابى درون ور نه مانى حلقه وار از در برون

باز باش، اى باب رحمت تا ابدبارگاه ما لَهُ كفْواً احَد

مثنوى معنوى

ص: 185

روى به محراب نهادن چه سوددل به بُخارا و بُتان طِراز

ايزدِ ما وسوسه عاشقى از تو پذيرد، نپذيرد نماز

رودكى

ويل دورانت، مورخ و دانشمند شهير، درباره زيبايى نماز مى گويد:

در جامعه اسلامى، مؤذن از گلدسته بالا مى رود و به وسيله اذان مسلمانان را به نماز دعوت مى كند. به راستى چه نيرومند و شريف است كه مردم را پيش از طلوع آفتاب به بيدارى دعوت مى كند. چه خوب است [كه] انسان به هنگام نيمروز از كار بازايستد و چه بزرگ و باشكوه است كه خاطر انسان در سكوت شب به جانب خداوند جلب شود. چه خوش آهنگ است صداى مؤذن كه جان هاى محبوس در پيكر خاكى را به سوى خالق بخشنده و مهربان دعوت مى كند.

هنگام نماز، هر مسلمانى بايد از كار خود دست بردارد، خود را تطهير كند، رو به جانب كعبه بايستد، رسوم و تشريفات نماز را به همان صورت كه مسلمانان ديگر در اوقات مختلف روز عمل مى كنند، به انجام برساند.(1)

نماز، زنگ بيدارى روح از خواب جهل و بى معرفتى است، به زندگى انسان برنامه و جهت مى دهد، از او تعهد مى خواهد و به روز و

ص: 186

شبش معنا مى بخشد.

زندگى بدون نماز، يعنى حيات بى تحرك، سرباز بى اسلحه، آبشار بى آب، كوه بى قله، هواى بى اكسيژن، آتش بى حرارت و باد بى برودت.

ص: 187

آيات قرآن كه در اين مورد است بينديشد؛ به خصوص در اين آيه كه خداوند مى فرمايد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَ إِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ «خداوند [با قانون گذارى وضوء، غسل و تيمم] نمى خواهد مشكلى براى شما ايجاد كند، بلكه مى خواهد شما را پاك سازد». (مائده: 6) (1)

ص: 188

سالك الى الله، بايد در وقت وضو متوجه شود به اينكه مى خواهد متوجه محضر مقدس حضرت كبريا شود، و با اين احوال قلوب كه داراى آن است، لياقت محضر ندارد، بلكه شايد مطرود از درگاه عزت ربوبيت شود. پس دامن همت به كمر زند تا طهارت ظاهر را به باطن سرايت دهد و قلب خود را كه مورد نظر حق، بلكه منزلگاه حضرت قدس است، از غير خود تطهير كند، و تفرعن خود و خوديت را كه اصل اصول قذارات است، از سر بيفكند، تا لايق مقام مقدس شود. (1)

رعايت اين آداب با چنين كيفيتى، نقش مؤثرى در پاك سازى روان و ظاهر و باطن آدمى از آلودگى ها خواهد داشت.

عالم ربانى، فيض كاشانى در اين باره مى نويسد:

يك مرتبه بريدن از ماديت و پيوستن به معنويت، دشوار است، وضو انسان را كم كم آماده مى سازد و انسان را به سوى معنويت سوق مى دهد.(2)

ص: 189

لباس هاى تيره و چرك آلوده و تنگ پرهيز كند. پس اين بخش از آداب نماز نيز، انسان را به پاكى و دورى از هرگونه آلودگى فرا مى خواند و زمينه پرهيز از انحرافات مالى و پليدى هاى ظاهرى را در قلب انسان فراهم مى آورد. به همين ترتيب، مكان نمازگزار بايد مباح باشد؛ حتى اگر قسمتى از آن مكان در مالكيت ديگرى باشد، نماز خواندن در آن مكان بدون اجازه او جايز نيست. اين مسئله موجب مى شود كه نمازگزار از مال حرام و اموالى كه زكات و خمس به آن تعلق نگرفته است، پرهيز كند و تا حقوق آن را ادا نكرده است، در آن مكان نماز نخواند و يا در مكانى كه غصبى است، وضو و غسل نسازد.

البته نبايد نقش مكان هاى مقدس، مانند مساجد، حرم امامان: و جايگاه هايى را كه احترام ويژه اى دارند از نظر دور داشت. قطعاً برپايى نماز در اين مكان ها به ويژه در مسجدهاى جامع، مسجدالحرام و مسجدالنبى كه تأثير روحانى خاصى دارد، انسان سالك را سريع تر و مطمئن تر به مقصود مى رساند و با ايجاد حالت معنوى در نمازگزار، نقش نماز را در طهارت نفس او، بيشتر و راسخ تر مى سازد.

ص: 190

اگر آدمى به درستى قدر و اهميت وقت را بداند، به عاملى مهم از خودسازى و بهره گيرى از عمر و وقت دست يافته است. اميرالمؤمنين (ع) مى فرمايد:

إنَّ اوْقاتَكَ اجْزاءُ عُمُرِكَ، فَلا تُنْفِذْ لَكَ وَقْتاً إلّا فِيما ينْجِيكَ

. (1)

همانا وقت هاى تو بخش هايى از عمر توست، بنابراين بكوش كه وقتى از عمر تو جز در امورى كه موجب نجات توست، تلف نشود.

حضرت على (ع) به مالك اشتر مى نويسند: «بهترين وقت و پاك ترين قسمت آن را بين خدا و خود قرار بده.» (2)

امام سجاد (ع) در بخشى از مناجات خود درباره استفاده صحيح از وقت، مى فرمايد:

وَ عَمِّرْنِى ما كانَ عُمُرِى بِذْلَة فِى طاعَتِكَ، فَإِذا كانَ عُمُرِى مَرْتَعاً لِلشَّيطانِ فَاقْبِضْنِى إِلَيك

. (3)

[خدايا] تا هنگامى كه عمرم در راه اطاعت فرمان تو به كار رود، مرا زنده نگه دار و هرگاه عمرم چراگاه شيطان شود، مرا بميران.

ص: 191

حضرت رضا (ع) به وقت نماز بسيار اهميت مى داد. امام (ع) در يكى از جلسه هاى مهم علمى در حضور مأمون، با عمران صابى از بزرگان دانشمندان مادى گرا، مشغول بحث و مناظره بود كه ناگاه صداى اذان شنيده شد. امام رضا (ع) بى درنگ براى اقامه نماز برخاست. عمران صابى با اصرار، از امام مى خواست به بحث ادامه دهد، حتى عرض كرد: «اى آقاى من! دنباله مناظره را قطع نكن، دلم رام گشته، بنشين و پس از پاسخ به سؤالات، براى نماز برو».

امام رضا (ع) نماز اول وقت را به بحث و مناظره ترجيح داد و تحت تأثير خواهش و احساسات عمران صابى قرار نگرفت و با قاطعيت به او فرمود: «

نصلى و نعود

» (1)؛ نخست نماز را به جاى مى آوريم، و سپس براى ادامه بحث باز مى گرديم».

پس نمازگزار بايد با توجه عميق قلبى، از وقت نماز استقبال كند و خود را به محضر بندگى حق برساند. بى شك، اين مهم، در پاك سازى روان و رشد معنوى اش اثرى ژرف دارد. حضرت امام خمينى (قدس سره) پس از ذكر احاديث و مطالبى در اين باره مى فرمايد:

آداب قلبيه اوقات، آن است كه خود را براى ورود به حضور مالك دنيا و آخرت مهيا كنى. پس نظرى به ضعف و بيچارگى و ذلت و بى نوايى خود و عظمت و بزرگى و جلالت و

ص: 192

كبريايى ذات مقدس (جلت عظمته) كن كه انبياى مرسلين و ملائكه مقربين در بارگاه عظمت شان از خود بى خود شوند، و به عجز و مسكنت و ذلت اعتراف كنند و چون اين نظر را كردى و به دل فهماند، دل استشعار خوف كند، و خود و عبادت خود را ناچيز شمارد.(1)

ص: 193

إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ، وَ أَبْوَابُ الْجِنَانِ وَ اسْتُجِيبَ الدُّعَاءُ، فَطُوبَى لِمَنْ رُفِعَ لَهُ عَمَلٌ صَالِح

. (1)

هنگام زوال خورشيد، درهاى رحمت و درهاى بهشت باز و دعاها نيز مستجاب است؛ خوشا به حال كسى كه هنگام زوال، عمل صالحى از او به آسمان معنا بالا برود.

اگر عمل بالا رفت، انسان هم بالا مى رود؛ زيرا عمل واقعيتى است كه از جان آدم جدا نيست و جان، منشأ اعمال است. حضرت امير (ع) با اشاره به اين معنا مى فرمايد:

فاعلُ الخَيرِ خَيرٌ مِنه و فاعلُ الشَّرِّ شَرٌ مِنه

. (2)

بهتر از هر عمل خيرى، انسانى است كه عمل خير را انجام مى دهد و بدتر از عمل شر، فاعل آن است.

اگر نماز فضيلت دارد و اوج مى گيرد، نمازگزار، بهتر از نماز است. چگونه مى شود نماز بالا رود و نمازگزار بالا نرود. اگر عمل خيرى بالا مى رود، آن روح انسانى كه عامل اين اعمال خير است نيز يقيناً بالا مى رود؛ و همين است معناى روايت نبوى كه مى فرمايد: «نماز، مايه تقرب مؤمن به خداست».(3)

ص: 194

ص: 195

مسلمانان زخم زبان مى زدند و مى گفتند: مسلمانان وابسته به ما هستند و براى خود قبله مستقل ندارند. سرانجام، مسلمانان در سال دوم هجرت به فرمان الهى مسلمانان مأمور شدند به جانب كعبه نماز بخوانند. (1)

به اين ترتيب، نمازگزار با رو كردن به سوى كعبه، احساس استقلال مى كند. از مكتب نماز مى آموزد كه به خود متكى و مستقل باشد و اين استقلال و اتكاى به نفس و وابستگى نداشتن به غير خدا را كه پايه عزت و عظمت است، در زندگى حفظ كند. مهم ترين و عميق ترين مسئله براى نمازگزار اين است كه قلب خود را متوجه كعبه، آن محيط توحيد و خداپرستى كند و دلش را كانون همسويى با خانه خدا و صاحب خانه، يعنى خداى متعال قرار دهد؛ به گفته خواجه شيراز:

در ضمير ما نمى گنجد به غير از دوست كس هر دو عالم را به دشمن ده كه ما را دوست بس

حضرت امام خمينى (قدس سره) پس از ايراد سخنانى در اين باره، ما را به بيانى از امام صادق (ع) رهنمون مى سازد كه فرمود:

هنگامى كه رو به قبله نمودى، از دنيا و آنچه در دنياست، مأيوس شو، و طمع خود را از خلق و شئون آن قطع كن. نيز

ص: 196

قلبت را از هر چيزى كه آن را از خدا غافل مى سازد و به غير خدا متوجه مى كند، تهى ساز و عظمت خداوند در نهان خود بيازماى و به يادآور آن روزى را كه هركس هر عملى را كه قبلًا انجام داده است، در مى يابد و همه به سوى الله و سرپرست حقيقى خود بازگردانده مى شوند.

همچنين در نماز رو به قبله بر گام خوف و رجاء بايست؛ به گونه اى كه هم از خدا بترسى و هم به او اميدوار باشى. (1)

ص: 197

اوَّلُ ما يحاسَبُ بِه يوْمَ الْقِيامة الصَّلاة فَمَنْ أَجاب فَقَدْ سَهَلَ عَلَيهِ ما بَعْدَه وَ مَنْ لَم يجِبْ فَقَدِ اشْتَدَّ ما بَعْدَه

. (1)

در روز رستاخيز، نخستين چيزى كه از انسان حسابرسى مى شود، نماز است. اگر پاسخ دهد، بر او آسان مى گيرند، ولى اگر پاسخى ندهد، بر او سخت خواهند گرفت.

صَلُّوا صَلاتَكُم فى اوَّلِ وَقْتِكُم فَانَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ يضاعِفُ لَكُم

. (2)

نماز را در اول وقت بخوانيد تا خداوند پاداش شما را دو چندان كند.

مَنْ صَلّى رَكْعَتينِ وَلَمْ يحَدِّثْ فِيهما نَفْسَه بِشَى ءٍ مِنْ امُورِ الدُّنْيا غَفَراللهُ ذُنُوبَه

. (3)

هر كس دو ركعت نماز به جا آورد و در انديشه امور دنيايى نباشد، خداوند گناهانش را مى بخشايد.

لا ينالُ شَفاعَتى مَنِ اسْتَخَفَّ بِصَلاتِهِ وَ لا يرِدُ عَلى الْحَوْضَ لا وَاللهِ

. (4)

كسى كه نمازش را كوچك بشمارد، به خدا سوگند از شفاعت من برخوردار نمى شود و در حوض بر من وارد نمى گردد.

ص: 198

امير مؤمنان على (ع) مى فرمايد:

لَيسَ عَمَلٌ أحَبُّ الَى اللهِ مِنَ الصَّلاة فَلا يشْغَلَنَّكُم عَنْ اوْقاتِها شَى ءٌ مِنْ امُورِ الدُّنْيا

. (1)

هيچ كردارى نزد خداوند، دوست داشتنى تر از نماز نيست. مبادا امور دنيايى شما را از نماز اول وقت باز دارد.

لَوْ عَلِمَ الْمُصَلّى ما يغشاهُ مِنْ جَلالِ اللهِ ما سَرّهُ أَنْ يرْفَعَ رَأسَه مِنْ سُجُودِهِ

. (2)

اگر نمازگزار مى فهميد كه شوكت و شكوه خداوند چگونه او را در برگرفته، هرگز دوست نمى داشت كه سرش را از سجده بلند كند.

امام صادق (ع) مى فرمايد:

عَلَيكَ بِالصَّلاة فَانَّ آخِرَ ما أَوصَى بِهِ رَسُولُ اللهِ وَ حَثَّ عَلَيهِ الصَّلاة

. (3)

نماز را به پا دار؛ زيرا آخرين سفارشى كه پيامبر كرد و بدان ترغيب نمود، نماز بود.

أَحَبُّ الاعمالِ الَى اللهِ عَزَّوجلَّ الصَّلاة وَ هِى آخِرُ وَصايا

ص: 199

الانبْياءِ

. (1)

نماز دوست داشتنى ترين كارها نزد خداوند و آخرين سفارش پيامبران است.

صَلاة رَكْعَتَينِ بِتَدَبُّرٍ خَيرٌ مِنْ قِيام لَيلَة وَ الْقَلْبُ ساهٍ

.(2)

دو ركعت نماز با انديشيدن و تأمل، بهتر از شب زنده دارى با قلب غافل است.

ص:200

ص: 201

ص: 202

اسرار الاعمال يا راز عبادات، ايوب نظرى، تهران، غدير،.

12. اصول الكافي، محمد بن يعقوب كليني، ضبطه و صححه و علق عليه محمدجعفر شمس الدين، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، ق.

13. اعلام الوري باعلام الهدي (زندگاني چهارده معصوم)، شيخ ابوعلي فضل بن حسن طبرسي، ترجمه محمدحسين ساكت، تهران، اساطير،.

14. الميزان في تفسيرالقرآن، محمد حسين طباطبايي، تهران، دار الكتب الاسلاميه،-.

15. بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، مصحح و محقق بهبودى، ميانجى، تهران، كتابچى، [بى تا].

16. بيست گفتار، مرتضي مطهري، تهران، صدرا،.

17. پيام پيامبر (مجموعه اى از نامه ها، خطبه ها، وصايا، دعاها، تمثيل ها و سخنان جامع و فراگير حضرت محمد (ص))، تدوين و ترجمه بهاءالدين خرمشاهى، مسعود انصارى، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى،.

18. ترجمه الميزان فى تفسير القرآن، محمد حسين طباطبايى، ترجمه محمدباقر موسوى همدانى، تهران، محمدى،.

19. ترجمه و شرح نهج البلاغه، على نقى فيض الاسلام، تهران، فقيه،.

20. التفسير الكاشف، محمدجواد مغنيه، بيجا، دارالكتاب الاسلامى، ق.

21. تفسير صافى، ملامحسن فيض كاشانى، ترجمه محمدباقر ساعدى خراسانى، تهران، صفا، ق.

22. تفسير نور الثقلين، عبدعلي بن جمعه عروسي الحويزي، صححه و علق عليه هاشم الرسولي المحلاتي، قم، دار التفسير،.

23.

ص: 203

تنبيه الخواطر و نزهه النوادر، المعروف بمجموعه ورام، ابى الحسين ورام بن ابى فراس تهران، مركز فرهنگى انتشاراتى رايحه،.

24. توحيد مفضل، مفضل بن عمر جعفى كوفى، ترجمه تهرانى، قم، روحانى،.

25. تهذيب الاحكام في شرح المقنعه، أبي جعفر محمد بن حسن بن علي طوسي، صححه و علق عليه علي اكبر الغفاري، تهران، دارالكتب الاسلاميه،.

26. جامع الاخبار أو معارج اليقين في اصول الدين، محمدبن محمد سبزواري، تحقيق علاء آل جعفر، بيروت، مؤسسة آل البيت: لاحياء التراث، ق.

27. جوان در چشم و دل پيامبر (ص)، محمدباقر پورامينى، تهران، كانون انديشه جوان،.

28. چهل حديث، روح الله [امام] خمينى، [تهران]، مركز نشر فرهنگى رجاء،.

29. الخصال، ابوجعفر محمد بن علي بن بابويه القمي (شيخ صدوق)، صححه و علق عليه علي اكبر الغفاري، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الاسلامي، ق.

30. الدر المنثور في التفسير الماثور، عبدالرحمن جلال الدين سيوطي، بيروت، دارالفكر، ق.

31. ديوان اشعار منسوب به حضرت اميرالمؤمنين على (ع)، مريم روضاتيان، با ترجمه منظوم از مولانا شوقى، مقدمه، تصحيح و تعليق، تهران، انجمن آثار و مفاخر ايران،.

32.

ص: 204

ديوان شهريار تبريز، رسالت،.

33. ديوان عماد الدين نسيمى توركجه- فارسجا شعر لرى، عليرضا يخفروزانى، تبريز، هاشمنى سودمند،.

34. راز آفرينش انسان، كرسى موريسن، ترجمه محمد سعيدى، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى،.

35. راز نماز (براى جوانان)، محسن قرائتى، تدوين جواد محدثى، تهران، مركز فرهنگى درس هايى از قرآن،.

36. رساله كنز الحقايق، محمد شبسترى، [بى جا]، مطبعه علمى،.

37. سخنان پير هرات، عبدالله انصارى، به كوشش محمدجواد شريعت، تهران، اميركبير، كتاب هاى جيبى،.

38. سرّ الصلاة يا صلاة العارفين و معراج السالكين، روح الله [امام] خمينى، با مقدمه و ترجمه آيات و روايات و تصحيح احمد فهرى، تهران، پيام آزادى،.

39. سفينة البحار و مدينة الحكم و الآثار، شيخ عباس قمى، تحقيق مجمع البحوث الاسلاميه، مشهد، بنياد پژوهش هاى اسلامى، ق.

40. سنگفرش هر خيابان از طلاست، راهى به سوى موفقيت واقعى، كيم وو چونگ، [ترجمه] داود نعمت اللهى، تهران، معيار علم،.

41. سيرى در نهج البلاغه، مرتضي مطهري، تهران، صدرا،.

42. شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، [بيروت]، دار احياء التراث العربي، ق.

43.

ص: 205

عدة الداعي و نجاح الساعي، جمال الدين احمد بن محمد بن فهد الحلي، تحقيق مؤسسة المعارف الاسلاميه، قم، ق.

44. عوالي اللئالي الغريزيه في الاحاديث الدينيه، محمد بن علي بن ابراهيم احسائي، قدم له شهاب الدين النجفي المرعشي، تحقيق مجتبي العراقي، قم، مطبعه سيدالشهداء (ع)، ق.

45. عيون اخبار الرضا، ابوجعفر محمدبن على بن بابويه قمى (شيخ صدوق)، مترجم عبدالحسين رضائى، محمدباقر ساعدى، تصحيح محمدباقر بهبودى، تهران، اسلاميه،.

46. غررالحكم و دررالكلم، عبدالواحدبن محمد تميمي آمدي، انتخاب احاديث و ترجمه محسن موسوى، كنترل ترجمه و مقدمه حميد فرخيان، قم، دارالحديث،.

47. فرازهايى از تاريخ پيامبر اسلام، جعفر سبحانى، [تهران]، دفتر نشر فرهنگ اسلامى،.

48. فلسفه الاخلاق فى الاسلام، محمدجواد مغنيه، [بيروت]، دار العلم للملايين، [].

49. قاموس قرآن، على اكبر قرشى، تهران، دار الكتاب الاسلامى.

50. قرب الاسناد، ابي العباس عبدالله بن جعفر الحميري، تحقيق مؤسسه آل البيت: لاحياء التراث، قم، مؤسسه آل البيت: لاحياء التراث، ق.

51. كارنامه اسلام، عبدالحسين زرين كوب، تهران، اميركبير،.

52. كليات سعدى، محمدعلى فروغى، تهران، نشر امير مستعان،.

53.

ص: 206

كنز العمال في سنن الاقوال و الافعال، علاء الدين علي المتقي بن حسام الدين الهندي، تحقيق محمود عمر الدمياطي، بيروت، دارالكتب العلميه، ق.

54. كيمياى محبت، يادنامه مرحوم شيخ رجبعلى خياط (نكوگويان)، محمد محمدى رى شهرى، قم، مؤسسه فرهنگى دارالحديث،.

55. گزيده آثار و افكار دكتر ژوزف مورفى، ژوزف مورفى، [گردآورنده و مترجم] هوشيار رزم آزما، تهران، سپنج،.

56. مجمع البيان في تفسير القرآن و الفرقان، فضل بن حسن طبرسي، تهران، منظمه الاوقاف و الامور الخيريه، دارالاسوه للطباعه و النشر،.

57. المحجة البيضاء في تهذيب الاحياء، محسن فيض كاشاني، تحقيق و اعداد مؤسسة احياء الكتب الاسلاميه، قم، حسنين (عليهما السلام)،.

58. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ميرزا حسين النوري الطبرسي، تحقيق مؤسسه آل البيت: لاحياء التراث، قم، موسسه آل البيت:.

59. مشكاة الانوار في غررالاخبار، حسن بن فضل طبرسي، مترجمان مهدي هوشمند و عبدالله محمدي، قم، دارالثقلين،.

60. المعجم الكبير، ابي القاسم سليمان بن احمد الطبراني، حققه و خرج احاديثه حمدي عبدالمجيد السلفي، [بيروت]، دار احياء التراث العربي، ق.

61. مكارم الاخلاق، رضى الدين ابى نصر الحسن بن الفضل الطبرسى، حققه و قدم له حسين الاعلمى، قم، قدس، ق.

62.

ص: 207

من لا يحضره الفقيه، ابوجعفر محمدبن علي بن بابويه قمي (شيخ صدوق)، [اعداد] مجمع البحوث الاسلاميه، الآستانة الرضوية المقدسه، مشهد، آستانه الرضويه المقدسه، مجمع البحوث الاسلاميه، ق.

63. مهر تابان (يادنامه و مصاحبات تلميذ و علامه ... محمدحسين طباطبايي تبريزي)، محمدحسين حسيني طهراني، مشهد، علامه طباطبايي، ق.

64. ميزان الحكمه، محمد محمدي ري شهري، ترجمه حميدرضا شيخي، تهران، مؤسسه فرهنگي دارالحديث،.

65. نشانه هايى از او، رضا صدر، به اهتمام باقر خسروشاهى، قم، حوزه علميه قم، دفتر تبليغات اسلامى،.

66. نقد النصوص في شرح نقش الفصوص [ابن العربي]، عبدالرحمان بن احمد جامي، با مقدمه و تصحيح و تعليقات ويليام چيتيك، تهران، مؤسسة پژوهشي حكمت و فلسفه ايران،.

كلك معرفت ؛ ؛ ص207

. نكته هاى ناب (برگزيده بيانات رهبر فرزانه انقلاب در جمع دانشجويان و دانشگاهيان-)، سيدعلى خامنه اى، تدوين و تنظيم حسن قدوسى زاده، نظارت نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها، مركز فرهنگى، قم، دفتر نشر معارف، 4.

68. نماز از ديدگاه دانشمندان و متفكران، رحيم كارگر محمديارى، قم، ستاد اقامه نماز،.

69. نماز از ديدگاه قرآن، احمد خاتمى، ماهنامه پاسدار اسلام، شماره 189.

70. نهج الفصاحه، ابوالقاسم پاينده، سخنان و خطبه هاى حضرت رسول اكرم (ص) با تنظيم موضوعى و ترجمه فارسى، تصحيح و تدوين عبدالرسول پيمانى، محمدامين شريعتى، اصفهان، خاتم الانبياء،.

71. نيايش امام حسين (ع) در صحراى عرفات، محمدتقى جعفرى، تهران، مؤسسه تدوين و نشر آثار علامه جعفرى،.

72. نيايش، على شريعتى، تهران، قلم،.

73. نيايش، مهاتما گاندى، ترجمه شهرام نقش تبريزى، تهران، نشر نى،.